Skip to main content

Full text of "Testamentum Domini Nostri Jesu Christi"

See other formats 


Google 



This is a digital copy of a book that was preserved for generations on Hbrary shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project 

to make the world's books discoverable online. 

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 

to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 

are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover. 

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the 

publisher to a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we liave taken steps to 
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying. 
We also ask that you: 

+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrain fivm automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine 
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of 
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe. 

About Google Book Search 

Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers 
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web 

at |http : //books . google . com/| 



"'\pa^-iUMJUL.^rTj(yu^ DokvMAA' . 5'^WC. 1^^ ^^ajk<lx, 



TESTAMENTUM 



DOMINI NOSTRI 



JESU CHRISTI 



NUNC PRIMUM 



EDrorr, latine reddidit et illustravit 
IGNATIUS EPHRAEM II RAHMANI 

PATRIARCHA ANTIOCHENUS SYRORXJM. 



*HMf- 



MOGUNTIiE 
SUMPTIBUS FRANCISCI KIRCHHEIM 

1899. 






TESTAMENTUM 



DOMINI NOSTRI 



JESU CHRISTI 



NUNC PRIMUM 



EDIDrr, LATINE REDDIDIT ET ILLUSTRAVIT 

IGNATIUS EPHRAEM II RAHMANI 

PATRIARCHA ANTIOCHENUS SYRORXJM. 



■JHK- 



MOGUNTIiE 
SUMPTIBUS FRANCISCI KIRCHHEIM 

1899. 






:5\ 



^ « 



\>«r\AA. 




IMPRIMI PERMITTITUR 

MOGUNTIiE DIE 29. SEPTEMBRIS 1 899. 



J f/ 



DR. J. MICH. RAICH 

CAN. SCCL. CATH. £T CONS. ECCL. 



TYPIS GUILLELMI DRUGULINI UPSIEKSIS. 



1 n? ^, 



LEONI XIII. PONT. MAX. 

AP0C31YPHUM • CHRISnANiE • ANTIQXJTTATIS • MONUMENTUM 

cm • TTTULUS • TESTAMENTUM • JESU • CHRISTI 

EX • MOSSULENSI • CODICE • NUPER • RETECTUM 

LATINE • KEDDITUM • EX • SYRIACO 

ANIMADVERSIONIBUS • AUCTUM 

IGNATIUS • EPHRAEM • H • RAHMANIUS 

PATRIARCHA • ANTIOCHENUS • SYRORUM 

OMNIGENiE • ERUDinONIS 

FAUTORI • ET • VINDIQ 

D. D. 



* 

a 



PR^FATIO. 

Qua ratione fauste accident, ut detegeremus libellum nuncupa- 
tum Testamentum Dofnini Nostri Jesu Christie nunc primum in 
lucem edendum, quern perantiqua versio syriaca usque ad nos super- 
stitem intactumque perduxit, palam proferemus. 

Cum elapso anno animum intenderemus ad exarandum volumen, 
in quo conferrentur inter se omnium ecclesiarum formulae sacrificii 
missae celebrandi, communem ipsarum originem demonstrandi causa, 
transcribi curavimus ex codice Mossulano in prolegomenis descripto 
et nobis jampridem noto Odateuchum, quem arbitrabamur concor- 
dare cum Constitutionibus apostolicis, quarum liber VIII continet 
vetustissimam inter omnes liturgias. 

Jam vero, instituta inter utrumque opus collatione, facile de- 
prehendimus non levi cum gaudio non solum liturgiam, qualis reperitur 
in Octateucho, prae ilia Constitutionum apostolicarum, veneranda 
vetustate longe se commendari, sed insuper primos duos libros 
ejusdem Octateuchi, quibus communis titiJus inest Testamentum Domini 
Nostril exhibere primaevum christianae religionis codicem tum rituum 
tum disciplinae, quorum institutio et promulgatio non jam ab apostolis, 
sed ab ipso Domino in coelum ascensuro repetitur. 

Quare vix memoratum Testamentum a nobis ita detectum peri- 
tissimis rerum sacrae antiquitatis in Europa nunciavimus, iidem sine 



VI PRiEFATIO. 

mora ad nos rescripserunt instantes, ut inventum documentum, adjecta 
accurata versione latina, quamprimiim in publicam lucem ederemus. 
Juvat inter praeclaros hosce viros tarn bene merentes de veneranda 
ecclesiae antiquitate commemorare D'®™ Fr. Funk professorem in 
Universitate Tubingensi, D'«°^ G. Bickell professorem in Universitate 
Vindobonensi et L, Duchesne praesidem Lycei Gallici in Urbe. 

Neque ullo pacto fas erat diutius sinere in latebris delitescere 
tantum thesaurum, in quo non jam tenues vel mutilae exuviae, sed 
integra supellex sacra sevi ante-nicaeni recondita existit Eo vel magis 
quod Testammtum sit instrumentum publicum et authenticum, in quo 
consignatae habentur leges, quibus aetate proxima apostolis Christiana 
respublica regebatur, norma fidei professionis eidem propria, et 
tandem formulae celebrandi divini cultus, sacramentorumque admini- 
strandorum. 

Nemo quamobrem non videt, quantam lucem allatura sit publi- 
catio nostri docimienti tum illustrandae sacrae antiquitati, tum vindi- 
candis confirmandisque dogmatibus catholicis; praesertim cum rerum 
sacrarum notitiae in iis, quae hactenus habebantiu", veteris ecclesiae 
monimientis nonnisi rarae occurrant, eaeque obscurae sint, ut ad illas 
explanandas conjectura saepe in auxilium vocari debeat. 

Scribebam Romae die 12 Maji Anni D. MDCCCXCVffl. 



PROLEGOMENA. 




Descriptio Codicisy unde Testamentum Doniini nostri editur. 

Prsestantissimus codex, ex quo nunc primum exscribimus in lucemque 
edimus opus, cui titulus TestametUum Domini nostri, asservatur in 
bibliotheca metropolitana Syrorum Catholicorum in urbe Mossul ad 
Tigrim. Constat foliis bombycinis 354, longis centimetra 40, latis 29; 
conscriptus est autem syriace, nitidissimis litteris, temis ceris seu 
columnis. Clausuke loco hanc habet epigraphen: 

•KLLnoo osin^ ^ oc Q^Auf^Q .f^i\.ljj30 f^iui*iv:k. ajauiun^ f^Lau^o 

A^i\r^«.. f^i\.iMO f^So^i'ivk. f^oolf^o Klioaik r^^ A\nM<1fi*in i\.lij»c^ 
f^ajjLiix. f^5kfi9ia& .T^Mf^ J]pni\i Vif^ .fti^a . . . f^i\oQLaf^ .Aam ^9 
. . . c<uJ.TSo.i f<i*i&2a jBoS^Ok^ oqp:i jaoOALttLsa .fti^ac .ft^Mii\n^.i 

f^.ioauD9 >icAa .ftUa Kla.^9 ^1.1 f^i*.i »qp.i .j]9oi\&.i f^^Tiiitn 
f^v.i .^.i*io9.i • . . ^A^^f^ .aVac f^iiiAi •«i».i f^i^ao^ • . . ujiai^ 

«AbsoIutus et perfectus est hie liber ... in quo continentur libri 
sacri Veteris et Novi Testament!, qui sunt Sacra Scriptura. Nominatur 
quoque nav8dKri)5 vel BipXo^ i. e. encyclopaedia complectens sacros 
et divinos libros turn veteres turn novos . . . Exaratus est diebus 
Patrum nostrorum domini Ignatii patriarchse Sedis Apostolicae Anti- 
ochenae, et domini Basilii Justi Maphriani Orientis . . . anno grae- 
corum 1963, qui respondet anno Christi i654(?), in claustro Petri, quod 
est coenobium electi martyris Sancti Behnami, situm ex regione australi 
coenobii Mar Hananise et Mar Eugenii noti sub nomine Zdfaran . . . 
manu Behnami peccatoris)). 

Rabmani, Testamentum D. N. J. X. b 






TESTAMENTUM 



DOMINI NOSTRI 



JESU CHRISTI 



NUNC PRIMUM 



EDIDIT, LATINE REDDIDIT ET ILLUSTRAVTT 

IGNATIUS EPHRAEM II RAHMANI 

■ 

PATRIARCHA ANTIOCHENUS SYRORUM. 



MOGUNTI^ 

SUMPTIBUS FRANCISCI KIRCHHEIM 

1899. 



1& Ti 



^^: 




^^ 




B^l 


^^ 


Hr 


S.(brai:o i»f tl)C ISibtnitu Scl]ao[. 


Hon Jill t 




THIS 


sociKn-v 


TMEOIXJQICAI. EUUCATIOM. 


fleeeEcerf <^ 


J«^mA-^ /f*«- 



n. DE TTTULO, AUCTORE ET INTERPRETIBUS TESTAMENTI. XIII 

istud (a Domino viva voce exhibitum) scriptis consignarunt apostoli 
Joannes, Petrus et Matthaeus; ejusdemque exemplaria ex Hierosolymis 
per Dosithaeum, Silam, Magnum et Aquilam, quos elegerunt mandandos, 
ad omnes incolatus miserunt.» 

Quae verba id etiam indicant Testamentum pertinere ad apocrypha 
scripta, quae apostolis tribuuntur. 

Ex allata quoque clausula colligitur tum in codicibus Mossulano 
et Borgiano, tum in codice Sangermanensi duos nostros libros nomine 
Clementis discipuli Petri perperam inscribi. Id enim sic est intelligendum, 
non quatenus Clemens eos scripserit, sed quatenus illos, honoris causa, 
coUocaverit initio Octateuchi, cujus dispositio ipsi tribuitur. Auctor 
epigraphis, quae extat in fine octo librorum in codice Sangermanensi 
id apertis verbis explicat. .Sic enim scribit: aAbsolutum est volumen 
mandatorum et canonum apostolorum per Clementem . . . quod ab ipso 
in octo libros sive tractatus digestum est In primo loco disposuit et 
collocavit duos illas constitutiones^ quas apostoli tamguam ex ipstus 
Domini nostri verbis emanantes scriptis consignarunt^ eas nempe, quas 
Testamentum ipsius nuncuparunt. Quarum prima de ordinatione et 
aedificatione ecclesiae nee non de ritu oblationis sancti sacrificii et de 
ordine sacri fidelium conventus, altera vero de statutis sacramenti s. 
baptism! agit. Et convenienter quidem honorem primi loci eisdem 
(i. e. duabus primis constitutionibus) tribuit, et propterea quod a Domino 
traditae sunt, et ob excellentiam mysteriorum ibidem inclusorum.» 

Quod ad illos autem attinet, per quos in supra allata clausula 
operis dicuntur apostoli Testamentum ad omnes incolatus transmisisse, 
non satis liquet, quinam ipsi sint Actus quidem apostolorum comme- 
morant Silam ab apostolis missum ad fratres ex gentibus, qui erant 
Antiochiae et in Cilicia (Act. c. XV, 22 etc.), et Aquilaiti virum Priscillae, 
qui Paulum apostolum in Syriam proficiscentem comitatus est (Act 
c. XVin, I, 18). Sed nomina Dosithaei et Magni neque in libris N. T., 
neque in serie septuaginta duorum discipulorum, quam tradunt veteres 
scriptores, leg^tur. 

De lingua vero, qua Testamentum scriptum fuit, aeque ac de ipsius 
interprete syriaco, ita in epigraphe ad calcem ejusdem in codicibus (0 

(') Epigraphe; quae legitur in codice Sangerm. ad calcem synodi carthaginiensis 
celebrats tempore s. Cypriani de quaestione baptismi^ suppresso tamen nomine Jacobi^ 



XIV PROLEGOMENA. 

Mossulano et Borgiano legitur: .nT^k^ :jQaafiaAo.i a.i t<a&\ii yAx^ 
KlAiCU.1 oi^ o ^ hsisjD f<iASasn «aQnvt\ rdA^iOfial f^cu i^ixA ^ 

aAbsolutus est liber secundus Clementis. Vertit ex lingua graeca in 
syriacam humilis Jacobus anno graecorum 998 », qui respondet anno 
Christi 687. 

Memoratus Jacobus ille est clams apud Syros antistes Edessenus, 
graece seque ac syriace scientissimus, idemque ob omnigenam eru- 
ditionem cognominatus rdnfidoo i. e. soleriisstmus , et propter multa 
opera, quae ex graeco in syriacum transtulit, dictus est interpres. 

Anno, quo Testamentum vertisse traditur, docebat Jacobus sacram 
Scripturam et linguam Graecam in coenobio Eusebonae in Syria. Cf. 
Chronic, eccles. Bar-Hebraei edit. Abbeloos-Lamy pag. 286. 

Praeter syriacam interpretationem scimus Testamentum fuisse 
in copticam linguam ab ignoto auctore conversum, et deinceps 
ex coptica lingua in arabicam, uti legitur in codice Musei Borgiani 
hisce verbis: 



. • . o\^V\ JUi ^ >uli JUi J-J\ j^\imA<\^ ii-j1\ ^\ ^ymi \;Ju- J^ J\r' 

((Absolutum est Testamentum Domini nostri Jesu Christi, quod 
oretenus tradidit nobis apostolis post resurrectionem a mortuis . . . 
Vertit illud humillimus Abu Ishaq ben-Fadl allah ex lingua coptica in 
arabicam ad fidem codicis Patris Cosmae patriarchae Alexandriae exarati 
anno 643 martyrum, qui annus concordat cum anno 313 Hegirae.)) 

Item Testamentum fuit etiam in ling^m aethiopicam incerta aetate 
ex coptica vel potius arabica lingua conversum. In Museo Britannico 
habentur duo exemplaria ejusdem aethiopicae v^sionis sub numeris 
CCCLXI, i; CCCLXn, i. (Vid. V^right catalog. Mus. Brit). 

Tandem fragmenta codicis Trevirensis saeculi VIE sub numero 36 



refert acta ejusdem synodi jampridem ex latino in graecam linguam versa fuisse, in 
syriacum idioma translata anno 998 graecorum. Inde concludere licet JacobumEdessenum 
illo tempore^ praeter Testamentum, reliquos Octateuchi libros et cetera documenta, quae 
in codice Sang, sequuntur usque ad finem synodi carthaginiensis, in syriacum inter- 
pretatum esse. 



nL TESTIMONIA VETERUM'DE TESTAMENTO. XV 

nos docent idem opus fiiisse pristina jam aetate in latinam quoque 
linguam versum. Vid. notam ad cap. XI versionis nostrae latinae 
Testament! pag. 15. 

ffl. 
Testimania veterum de Testamenio. 

Quam in votis habuimus instituere investigationem in veterum 
scriptis, ut coUigeremus, quinam Testamenti disertam fecerint mentionem, 
vel eodem usi sint, eam ob angustias temporis, quibus premimur, et 
postulationes multorum, qui quantocius, ante regressum nostrum in 
Orientem, detectum opus in lucem edi a nobis cupiunt, praetermittere 
coacti, virorum eruditorum studio, solerti^que commendamus. 

Sed antequam proponamus testimonia, quae nobis obvia fiiere apud 
veteres de Testamento, duo observamus: 

i^ Minime nobis iUorum probari sententiam (Funk, Doctrina 
duodecim apostolorum p. VI, VII et p. XXIII et seq.), qui applicant 
Doctrinae apostolorum (bxh^yi^ XIV, 2 et XV, 3, locum ilium libri 
De Aleatoribus, qui sic sonat: «Alia Scriptura dicit: Si quis frater 
delinquit in ecclesia et non paret legi, hie non coUigatur, donee 
poenitentiam agat, et non recipiatur, ne inquinetur et impediatur oratio 
vestra» (Cypr. opp. ed. Hartel, III, 96). Hie enim locus non quemlibet 
delinquentem, sed delinquentem in ipsa ecclesia designat; in primo 
autem indicato loco Doctrines (XIV, 2), cui ilium convenire contenditur, 
sermo est de eo, qui est in controversia cum amico sua, et in altero 
(XV, 3) agitur de eo, gui adversns alium deliguerit. Neuter profecto 
censendus est in ecclesia delinquere. Neque omittendum Pseudo- 
Cyprianum nequaquam citare Doctrinant apostolorum^ sed memoratam 
sententiam tanquam dictum scrip turce^ quam non nominat, adducere. 

Potius videtur nobis locus iste, sin minus quoad formam, certe 
quoad sensum cum Testamento congruere (lib. I c. 34), ubi praescribitur, ut 
ddtacont^ circumeatper ecclesiam, tempore conventus sacriy ne qtiisjactator^ 
vel joculator^ vel exploratory vel vaniloquus reperiatur^i (ecce prima 
pars propositionis Pseudo-Cypriani: — Si quis delinquit in ecclesia — ) 
(c^/, cunctis videntibus, audientibusque^ ipsum redarguat, et, si punitionem 
mereatur^ expellat, ut et alii inde timorem concipiant, si autem supplex 




XVI PROLEGOMENA. 

oret, ut ad communianem admittaiur^ ei illud solatium afferaH — 
(Haec secundam partem propositionis Pseudo-Cypriani, licet aUis verbis, 
continent). 

2*. Neque nobis arridet sententia illorum, qui ad Doctrinam 
apostolorum XIV, 3 (Bryennius, Metropolita Nicomediensis, in adno- 
tatione ad hunc locum) refenmt locum ilium ex Pseudo-Iren. , quo 
dicitur: «//// qui ultimas Apostolorum ConsHtutiones assecuti sunt, 
noscunt Dominum instituisse novum sacrifidum, juxta dictum Malachia 
prophetceyi (edit Stieren. I, 854). 

Siquidem versus doctrinae, quem Pseudo-Iren. in cit. loco respicere 
putatur, nihil aliud habet, nisi Malachiae dictum (I, 11). Auctor autem 
non de prophetia, sed de prophetiae eventu loquitur. Accedit quod 
Doctrina (Ai8axil) apostolorum non est confundenda cum eorumdem 
Constitutionibus (Aiatdc^eig). 

Nonne verisimilius videtur allatus locus referendus esse ad librum I 
Testamenti c. 23, ubi exhibetur liturgia, qua offerendum est sacrificium 
Novae Legis, et in qua de ipsa agitur institutione a Domino facta 
hujus novi sacrificii? Porro jam monuimus supra (c. II) Testamentum 
comprehendi in Octateucho seu in octo libris, qui dicuntur Constitutiones 
apostolicae. 

Sed, hisce omissis, progrediamur ad recensendos testes, qui clare 
comprobant se Testamentum cognovisse, illudque prae manibus habuisse. 

a) Saeculo IIP auctor secundi libri Canonum ecclesiasticorum 
apostolorum suum libellum ex Testamento concinnavit, ipsius epitomen 
conficiens, uti in sequenti capite ostendemus. — b) Saeculis V° — VP 
Severus, Patriarcha Antiochenus Syrorum monophysitarum, in quadam 
epistola, teste codice Parisiensi Sangermanensi (foL 14) in nota ad 
statuta de iis, qui non sunt admittendi in catechumenatum, ex utroque 
Testamenti libro nonnulla allegatC). Dolendum vero est in praefata 



(') Ita sonat ibidem in margine adnotatio, de qua est senno f^AuL^n ^coA 
4^.1CBLa^4\f<'.l Im K'i\i\j^9 r<\Ckf<so r<^\»X^ kHjcc refert Patriarcha 
Sevenis in epistola superius commemorata». Nulla tamen in praefato codice occurrit 
praecedenter adnotatio^ in qua commemoretur epistola Seven. Ratio ejusmodi omissionis 
in eo coUocanda est, quod ex apographo codicis Sangennanensis folium illud exciderat, 
in quo designabatur prima vice titulus epistoloe Severi, quod folium exstabat post ilia 

verba: ^..odUf^ ^^idv^n «^o\Sf^ ail^ c^oiiiJbA .lAfkCD xSl (apud Lagarde, 



m. TESTIMONIA VETERUM DE TESTAMENTO. XVII 

nota minime designari titulum hujus epistolae Severi. Idcirco operae 
pretium esset, quotquot in bibliothecis Romana, Parisiensi et Londinensi 
inveniuntur Severi epistolas evolvere ad perquirendam . iflam^ . quae 
continet locos ex Testamento allegatos. — c) Saeculo /WI'* merito 
recensendus est inter testes Jacobus Edessenus auctor.versionis syriacae 
TestamentL Cf. caput prsecedens. — d) Sseculis subsequentibus quotquot 
ex Syris scriptoribus Octateuchum Clementinum citant aut ejus men- 
tionetn faciunt, eo ipso testimonium reddunt Testamento, cujus duo 
libri locum primum^ ut -dictum est supra, in Octateucho occupant — 
f) Sed potissimum Testamenti auctoritatem tres Orientales ecclesiae 
confirmant, quae ipsum usu quotidiano tot jam per ssecula adhibere 
consueverunt. 

Ecclesia enim Antiochena Syrorum in ea pontificalis libri parte, 
quae est de consecratione episcopi, caeremonias quasdam ad verbum 
expressit ex Testamento^ ex quo etiam desumpsit ipsam ordinationis 
formulam, quam orationem dementis nominat. 

Coptorum autem Alexandrina ecclesia non solum, uti syriaca, 
formulas ad primam et secundam manus impositionem in consecratione 
metropolitae ex Testamento mutuata est, sed multas ex eodem fonte 
haustas praescriptiones adhuc retinet, quas ipsis Testamenti verbis refert 
in suo pontificali vel in nomocanone. Sic, exempli gratia, ibi non 
secus ac in Testamento, recensentur dotes requisitae in promo vendo 
ad episcopatum, praesertimque cavetur, ut sit caelebs vel viduus unius 
uxoris; item statuitur, ut post consecrationem episcopi dies festi tres 
celebrentur; similiter novo consecrato episcopo imponitur jejunium 
trium hebdomadarum etc. (Cf. Ibn al-'Assal in epitome Canonum, 
apud Renaudotium, collect, litt. orient, dissert de Patriarcha alexandrino, 
n. 8i et seqq. Tom. I p. 399 etc.; et Abul-Barakat in Commentario 
de Officiis sacris, apud Renaudotium loco cit, p. 395). 

Praeterea eadem ecclesia coptica in versione arabica corporis juris, 
quod appellat Didascaliam apostolorum, quodque coalescit ex sex 
primis libris Constitutionum apostolicarum distributis in capita et 

reKq. jur. antiq. pag. 9), cum ea quae sequuntur nullum neximi habeant cum istis verbis. 
Praeterquam ex contextu, etiam ex serie numerandonim capitum evidens fit folium 
imum vel plura post dicta verba excidisse, post enim caput sub numero 14 transitus 
fit ad caput sub numero 32. 

Rahmani, Testamentum D. N. J. X. c . 




XVin PROLEGOMENA. 

dispositis diflferenti ordine ab illo, qui exstat in vulgaris Constitutionibus, 
adnectit integra capita ex Testamento sub sequentibus numeris et 
titulis: Cap. 35, de Ecclesia et loco sacro. Cap. 36, de constituendo 
episcopo. C. 37, oratio super episcopum. C. 38, de jejunio ab episcopo 
observando, et in fine mystagogicam concionem ex integro exhibet 

Praedicta capita ad fidem codicis bibliothecse Maronitarum Aleppi, 
exarati anno Martyrum 1046, in appendice separata postea edemus. 

Quin etiam eadem Alexandrina ecclesia Coptorum a pristinis 
temporibus ccTestamentum Jesu Christi» ex grseco in copticam linguam 
vertit inseruitque ex integro in suo nomocanone, uti testatur auctor 
epigraphes in codice Musei Borgiani (Vid. praefatam epigraphen supra 
in cap. n). 

Tandem ecclesia aethiopica praeter versionem ejusdemC") operis 
habet in suo missali sub titulo Orationis euchartsticce Jesu ChrisH 
orationem, quam continet liturgia Testamenti, paucis immutatis (Cf. 
Ludolf, Comment, ad hist aethiop. p. 341 — 345). Eadem ecclesia 
concinnavit ex praedicta oratione eucharistica liturgiam, quae usurpatur 
in coTtsecratione episcopi (Cf. Ludolf 1. cit. stat. XXI). Denique in proto- 
anaphora proxime ante incensum adolendum desumptam habet ex 
Testamento litaniam diaconalem (Cf. Anaph. apost. in opere Testa- 
menium novu^n etc. Romae an. 1548). 



IV. 

Relatio quce intercedit inter Testamentum et inter 
Canones ecclesiasticoSy librum VIII Constitutionum Apostolicarum 

et Canones Hippolyti, 

Magna est inter eruditos viros controversia de ortu libri VIII 
Constitutionum apostolicarum. Cum enim, quae in praefato opere 
pertractantur, etiam reperiantur fere eodem ordine disposita in aliis 
duobus libris, quorum unus est secundus liber Canonum ecclesiasticorum 
(quem brevitatis causa simpliciter Canones vel Canones ecclesiasticos 
nominabimus) , alter vero est libellus Canonum Hyppolyti, merito 



(*) Vid. supra in proleg. in fine c. n. 



IV. RELATIO INTER TESTAMENTUM ET CANONES ECCLESIASTICOS ETC. XIX 

quaeritur, quodnam ex tribus memoratis operibus censendum sit tanquam 
fons, ex quo alia duo emanaverunt 

Non est omnium una sententia. Dr. Fr. Xaverius Funky professor 
Theologiae Tubingae in suo opere: «Die apostolischen Konstitutionen» 
edito anno 1891 (pag. 269 et seqq.) opinatur ex libro VIII Constitu- 
tionum Apostolorum alios duos esse repetendos. Dr. Hans Achelis in 
sua dissertatione ((Die Canones Hyppolyti» Lipsise 1891, nullum non 
movet lapidem, ut tueatur prioritatem Canonum Hippolytanorum. 
Kleinert tandem in suo articulo (cBemerkungen zur Composition der 
Qement Liturgie)), edito in (cTheologische Studien und Kritiken» (pag. 41 
et seq.) putat ex antiquiori recensione libri VBI Const, ap, Canones 
ecclesiasticos esse profectos. 

Jamvero detectum a nobis Testamentum huic controversiae finem 
imponit. Instituta enim inter Testamentum et Canones collatione, 
manifestum fit Canones illos nihil aliud esse nisi nostrum Testamentum 
in compendium redactum; et rursus, ex comparatione libri VBI Const, 
ap. cum Canonibus, elucet ilium ex his defluxisse. 

Quod vero attinet ad arg^umenta Achelis pro prioritate Canonum 
Hippolyti, minime ilia thesim probant, uti ostendit clarissimus Funk 
(in op. cit. pag. 269 et seqq.). Imo ipse Hamack se discipuli 
demonstrationi negavit acquiescere ((( Geschichte der altchristlichen 
Litteratur» Lipsiae, 1893, pag. 643). Proinde mirum prorsus est, 
nonnullos auctoresC) tenere adhuc hippolytanos Canones tanquam 
aliquod perantiquum esse monumentum ecclesiasticum , cum tamen eis 
insint tam manifests notae posterioris aetatis, uti ex infra dicendis 
patebit 

Antequam ad examen revocemus singula praefata tria opera, 
instituenda collatione inter unumquodque opus et suum apographum 
imde emanavit, operae pretium est definire tempus, quo conditi fuerunt 
Canones ecclesiastici. Equidem censemus secundum istum librum 
Canonum ecclesiasticorum referendum esse ad saeculum tertium. Quae 
sententia hisce momentis nititur: 



(') Inter quos commemorandus est Brightman in suo opere «Liturgies eastern and 
western. Oxford 1896, introd., pag. 23, qui nullo fultus argumento, adscribit Canones 
Hippolyti fini secundi saeculi vel initio terdi. 



g* 



XX PROLEGOMENA. 

I*. Ubi L. Vin C. A. (c. 4) ad consecrandum episcopum statuit, ut 
aunus ex primis episcopis cum duobus aliis stans prope altare .... 
atque diaconis divina evangelia super caput ejus qui ordinatur tenentibus^ 
dicat ad Deum etc.»; Canones ecclesiastici (c. 31) decemunt, ut ex 
prsesentibus episcopis unus tantum manum imponat super caput efus, 
qui constituitur episcopus, formani cansecratoriam recitans, nulla facta 
mentione impositionis evangeliorum codicis. — Cf. dicenda in cap. 
sequent! de aetate auctoris Testamenti. 

2°. Canones diserte admonent turn ei qui lector, turn ei qui 
hypodiaconus constituendus est, manum non esse imponendam. Jamvero 
saeculo IV°, uti eruitur ex L. VUI C. A. (cc. 21, 22) utriusque ordinatio 
per manus impositionem perficienda erat. 

3^ lidem ecclesiastic! Canones exhibent ordinationem lectoris ante 
ofdinsttionem hypodiaconi, quod insuper significare videtur Canones 
oompositos fuisse ante medium sseculum tertium, cum, dicto tempore, 
jam -kypodiaconi longe praestantiores lectoribus haberentur. Cf. in 
capite seq. locum prolatum hac de re ex epistola Comelii Pontificis 
romani ad Fabium antiochenum. 

4^ Confirmatur quod modo diximus, nempe confectionem Canonum 
ante medium saeculum tertium coUocandam esse, ex eo quod jejunium 
hebdomadae paschse in duobus tantum diebus, parasceve nempe et 
sabbato, secundum ipsos consistebat, cum, prseter Constitutiones 
apostolicas (1. V. c. 18) tum Didascalia (c. 21), tum etiam Dionysius 
alexandrinus in sua epistola ad Basilidem (Pitra, Jur. eccles. gr. hist 
et monum. pag. 544) testentur totam hebdomadam paschae fuisse in 
jejunio transactam a fidelibus. 

5°. Tanquam indicium satis remotae antiquitatis habendum est illud, 
quod Canones statuunt (c. 46) dogma resurrectionis camis nonnisi post 
susceptum baptisma esse catechumenis aperiendum, atque hac de 
causa ibidem, in tertia parte interrogationum symbolum continentium, 
quae fieri debent ante immersionem, deest mentio dogmatis resur- 
rectionis camis. 

His praemissis dicimus quod, si attente inter se conferantur Testa- 
mentum, Canones ecclesiastici et Liber VIII. C. A., quoad argumenta, quae 
in tribus dictis operibus pertractantur, evidenter apparet, ultimum opus 
dum una ex parte locos jam immutatos a Canonibus ecclesiasticis in suo 



IV. RELATIO INTER TESTAMENTUM ET CANONES ECCLESIASTICOS ETC. XXI 

textu recipit, altera ex parte quosdam alios omittit, quosdam vero corri- 
git congruenter suae aetatis disciplinae, qui tamen intacti retinentur in 
Canonibus ecclesiasticis. Quod certum est indicium Librum VIE directe 
non ex Testamento sed ex Canonibus ecclesiasticis provenire. In 
hypothesi enim contraria dicendum esset auctorem Canonum ex L. VIII 
C. A. desumpsisse quidem statuta immutata, ceteris vero statutis sub- 
stituisse antiquiora ex Testamento: quod omnino a vero alienum est. 
Modo singillatim agamus de singulis tribus operibus, de quorum 
origine inquiritur. 

A. Expenduntur Canones ecclesiasHd^ collaHone insHtuta inter 

eosdem et Testamentum. 

T. M. Vansleb in suo opere al'liistoire de I'^glise d'Alexandrie)), 
impresso Lutetiae Parisiorum anno 1677, (pag. 241 et seqq.) recensens 
veteres Canones ecclesiae copticae, primus exhibuit titulos Canonum 
ecclesiasticorum, de quibus sermo est. 

Qui vero eosdem ex integro primus edidit in textu coptico, 
adjecta versione(0 anglica, fuit Tattam in opere, quod inscribitur: «The 
apostolical Constitutions, or the canons of the Apostles)) (London, 1848), 
in quo opere nostri canones occupant pagg. 31 — 92. Paulus de Lagarde, 
anno 1883 edidit eosdem (*) Canones in dialecto Sahidica in volumine, 
quod nuncupavit ^ AegypHacayi , impresso Gottingae, quique, secundum 



(0 In confidenda anglica versione, praeter memphiticam, Tattam usus est etiam 
versione arabica, quae et ipsa apud Coptos reperitur. 

(') Canones ecclesiastici leguntur translati germanice in opere Achelis, cui titulus 
«Die Canones Hippolyti». Quamvis aflinnet auctor suam germanicam interpretationem 
ope cujusdam amici segyptiologi ad fidem editionis Lagarde confectam fuisse, certum 
tamen est eamdem concordare omnino cum interpretatione anglica Tattam, cujus 

retinet etiam, quae minus recta videantur. Ubi enim Tattam (p. 46) pro voce v-JL-y 

(quae latine dicitur ora mariiima) peiperam legens uJi^ (gladium) habet: «one who 

has authority over the sword», item Achelis exscribens errorem ait (p. 82): ttEiner, 

der Macht liber das Schwert hat». Palam est autem ilia verba iJt^|^laLi\ vertenda 

esse «gubemator loci maritimi». Praeterea ex codice Tattam, incuria amanuensis, 
exdderat prima interrogatio baptizando facienda de fide in Fatrem omnipotentem etc. 
pag. 58): ea autem lacuna ipsa reperitur quoque in versione Achelis (pag. 97) etc. 



XXn PROLEGOMENA. 

editoris divisionem, complectuntur ibidem capita 31 — 62, occupantque 
in memorato volumine pagg. 248 — 266. 

Porro in utraque editione Tattam et Lagarde desunt partes 
liturgicae, quae tamen suppleri consueverunt in ordinatione episcopi et 
presbyteri ex statutis XXI, XXII apud Ludolf, in Cammentario ad 
suam historiam Aethiopicam (p. 323 — 332). 

Animadvertenduni insuper est Canones nostros ecclesiasticos ab 
eruditis nuncupari AegyptiacosCO, cum nobis ex versionibus segyptiacis 
innotuerint. 

Nuper autem innotuit hujusmodi Canones olim exstitisse quoque 
in versione latina ex graeca confecta, cujus fragmenta, una cum frag- 
mentis Didascaliae et primi libri Canonum ecclesiasticorum, nuperrimis 
temporibus, Dr. Edmundus Hauler professor in Universitate Vindo- 
bonensi detexit in codice veronensi, palimpsesto 53 membran. in 8°. 

Pr^fatus doctor fragmenta Canonum, qui primo libro proxime 
subnectuntur, liberalissime nobis communicavit, antequam ilia ederet. 

Continent autem caput 31"°" editionis Lagarde et statutum XXI 
Ludolf; c. 32 Lagarde et stat. XXII Ludolf; c. 33 Lagarde et c. 52 
ejusdem. Eo pretiosiora sunt veronensia fragmenta, quod exhibeant 
partem liturgicam, quam omittunt editiones Tattam et Lagarde, con- 
tineantque variantes valde ad restituendum textum utiles. 

Hisce praemissis, demonstrandum sumimus Canones acceptos esse 
ex Testamento, uti constabit ex collatione singulorum capitum eorumdem 
cum respondentibus in Testamento. 

Monemus autem in designandis capitibus Canonum nos sequi 
divisionem Lagardianam, quae recidit fere semper in illam, quam 
exhibet Tattam. 

Caput 31 Canonum respondet capitibus 20 — 21 Testamenti, ex 
quo contractis verbis exscribit institutionem episcopi cum forma 
consecratoria , omissis tamen tum lotione manuum episcopi ante 



(') Fructuum varia genera, quae in c 54 enumerantur, probe indicant, Canones, 
de quibus est sermo, non posse adscribi Aegypto tanquam patriae, eo vel magis quod 
nulla fit in iis mentio dactylorum neque aliorum fructuum, quos fert Aegyptus. Sciendum 
est autem Fragmenta veronmsia nuper detecta recensere inter fructus ^poma damascmam, 
quod argumento esse videtur Canones non procul a Damasco ortum habuisse. 



\ 



IV. RELATIO INTER TESTAMENTUM ET CANONES ECCLESIASTICOS ETC. XXIII 

primam impositionem , turn formula proferenda in eadem ilia prima 
impositione. 

Subjecta tabella rem declarat 



Ex Testamento. 

Post constitutam domum (ec- 
clesiae) .... 

Ordinetur eptscopus eligm- 

dus ab ufiiverso populo qui 

sit sine reprehensione etc 

Qui talis ergo fuerit, die domtnica 
susdpiat manus impositionem^ om- 
nibus consentientibus ipsius ordi- 

natiant una cum cuncHs pres- 

byteris et episcopis zndnis. lidem 
episcepi manus .... super ilium 
imponant: presbyteri autem Juxta 

eos stent quieti elevatis sursum 

cordibus in silentio Post hcBc 

unus ^nsccpus prceceptum habens 
a reliquis imponat super ilium 
manus ^ dicens: 

Deus, qui omnia in virtute 
fecisti etc Deus et Pater Do- 
mini Nostri Jesu Christiy Pater 
misericordiarum et Deus totius con- 
solationisy qui in purls altis habitat 

perpetuo^ qui es altissimus etc. 

qui omnia antequ^mfiant, nosti 

qui illuminationem dedisti ecclesice 
per gratiam Unigeniti Filii tui^ 
pradefiniens ab initio illos, qui 

cupiunt (Bquitatem qui elegisti 

Abraham .... qui principes et 
sacerdotes ordinasti in sanctuario 



Ex Canontbus^ 

juxta Fragmenta veronensia. 

foL 66. rect, 

Episcopus ordinetur electus ab 
omni populo, quique, cum nominatus 
fuerit et placuerit omnibus, con- 
veniet populum una cum presbyterio 
et his qui praesentes fuerint episcopi, 
die dominica. Consentientibus om- 
nibus, imponant super eum manus 
et presbyterium adstet quiescens. 
Omnes autem silentium habeant 
orantes in corde propter discen- 
sionem sps; ex quibus unus de 
praesentibus episcopis, ab omni- 
bus rogatus, imponens manum ei, 
qui ordinatur episcopus, oret ita 
dicens ; 

Ds et pater Dni nostri ihu xpi> 
pater misericordiarum et Deus totius 
consolationis, qui in excelsis habitas 
et humilia respicis, qui cognoscis 
omnia, antequam nascantur, tu qui 
dedisti terminos in ecclesia per 
verbum gratiae tuse, prsedestinans 
ex principio genus justorum, Abra- 
ham, principes et sacerdotes con- 
stituens et scm tuum sine ministerio 
non derelinquens : ex initio sseculi 
bene tibi placuit in his, quos elegisti 
prsedicari; nunc effunde eam vir- 



XXIV 



PROLEGOMENA. 



tuo .... Domine Deus, gut nan 
reliquisti sublime sanctuarium tuum 

sine mintsterio ex mundi con- 

stitutione sanctuaria tua omasti et 
decorasti principibus et sacerdoti- 
bus .... Domine, cui etiam modo 
collatutari placuit^ et dignatus es 
constituere principes populo tuo — 
effunde intelligentiam et gratiam 
spiritus tui principalis y quant tradi- 
disti dilecto Filio tuo Jesu Christo 

Concede Deus spiritum tuum 

sanctum .... mitte eum ecclesise 

tuse et omni loco, qui laudes 

tuas canit. Da Domine .... Pater, 
qui nosti corda omnium, huic servo 
tuo, quern elegisH ad episcopatum, 
ut pascal gregem tuum sanctum 
et summo sacerdotio fungatur sine 
querela, die ac node tidi minis trans ; 
concede, ut appareat /acies tua, 
eumque dignum redde, qui tibi .... 
offercU oblationes ecclesice ttue. Im- 
pertire ei, ut habeat spiritum tuum 
pollentem potestate solvendi omnia 
ligamina, quemadmodum apostolis 
tuis concessisti, ut placeat tibi in 

humilitate cum puro corde 

dum offert tibi laudes, confessiones 
ac orationes in odorem suamtatis 

per Dominum nostrum yesum 

Christum Filium tuum . . . ,per quern 
tibi gloria, honor et imperium cum 
Spiritu sancto ante ssecula et nunc 

et omni tempore et in scecula 

sceculorum. 



tutem, quae a te principalis sps, 
quern dedisti dilecto filio tuo ihu 
3fpo, quod donavit Sanctis apostolis, 
qui constituerunt ecclesiam per 
singula loca, sanctificationem tuam 
in gloriam et laudem indeficientem 
nomini tuo. Da, cordis cognitor, 
pater, super hunc servum tuum, 
quem elegisti ad episcopatum, 
pascere gregem sanctum tuum et 
primatum sacerdotii tibi exhibere, 
sine reprehensione servientem nocte 
et die, incessanter repropitiari vul- 
tum tuum et offerre dona sancta 
ecclesiae tuae, spm primatus sacer- 
dotii habere potestatem dimittere 
peccata secundum mandatum tuum, 
dare sortes secundum praeceptum 
tuum, solvere etiam omnem colli- 
gationem secundum potestatem, 
quam dedisti apostolis, placere 
autem tibi in mansuetudine et 
mundo corde, offerentem tibi odo- 
rem suavitatis per puerum tuum 
ihm XP"^> P^^ quem tibi gloria et 
potentia et honor patri et filio, 
cum spu sancto et nunc et in 
saecula saeculorum, amen. 



IV. RELATIO INTER TESTAMENTUM ET CANONES ECCLESIASTICOS ETC. XXV 

Hoc unum exemplum sufficiat, ut attente inter se duo documenta 
conferenti luculenter innotescat, quomodo canones emanaverint ex 
Testamento, nonnullis sententiis suppressis, aliis mutatis, aliis contractis, 
nonnunquam vero quibusdam sententiis ampliter auctis juxta theo- 
logicum dicendi modum decursu temporis inductum. 

Idem quoque apparet in collatione instituenda inter Canones et 
Lib. VIII Const. A., de qua infra. 

Suppeditant eadem Fragmenta veronensia, immediate post episcopi 
institutionem, descriptionem celebrandae liturgiaeO a novo episcopo, 
cujus liturgiae textus excerptus est ex liturgia Testamenti, multis prseter- 
missis, ita ut, post salutationem initio liturgiae illis verbis: (uDominus 
vodtscuniTo et concitationem : i^Stirsum cordaln etc., transitus fiat ad 
illam partem ex oratione eucharistica desumptam, quae commemorat 
beneficium incamationis Filii Dei et redentptionis generis humani, 
instituHonemque eucharisticam ab eodem factam, quam sequitur ana- 
mnesis, deinde fit invocatio ad Patrem, ut emittat Spiritum sanctum in 
eucharistiam, ut proficiat sumentibus: quae quidem invocatio non parum 
divergit ab ilia, quae habetur in Testamento. 

Eadem Fragmenta veronensia subjungunt liturgiae benedictionem 
olei, panis, vini, casei et olivae, exhibentque breves formulas ad 
praedictas oblationes benedicendas. Testamentum vero post liturgiam 
agit de benedicendo oleo ab episcopo et aqua. 

' Caput 32 Canonum desumptum est ex capitibus 29 — 31 Testa- 
menti, in eoque compendiose describitur institutio presbyteri. Frag- 
menta veronensia (*) tradunt ex Testamento haustam formam ordinationis 
presbyteri. 

Caput 33 Canonum sequitur normam Testamenti de institutione 
diaconi(^) (Cap. 33—38). 



(*) Descriptio liturgiae hausta ex Testamento exstat in stahito XXI apud Ludolf. 
Notandum vero est descriptionem liturgiae, quam exponit Lagarde in Aegyptiaca 
(pp. 274 — 277), quamque inseruit Brightman in suo opere ^Liturgies eastern and 
westermn (p. 461) tanquam liturgiam pertinentem ad Canones ecclesiasticos Sahidicos^ 
minime ex Canonibus ecclesiasticis desumptam esse, bene vero ex I. VIII C. A. 

(») Forma ordinationis presbyteri etiam habetur in statuto XXII apud Ludolf. 

(^) Statutum XXIII apud Ludolf mutilum est, et ibidem desideratur forma 
ordinationis diaconi. Etiam in Fragmentis veronensibus deest folium, quod continebat 
formam proferendam ad im])Ositionem manus super diaconum. 

Rahmani, Testamentum D. N. J. X. j 



XXVI PROLEGOMENA. 

Ad hunc locum confector Canonum notat discrimen inter episcopum 
et presbyterum in eo praecipue consistere, quod presbyter recipiat 
quidem Spiritum sanctum, nequeat vero ilium aliis conferre per ordi- 
nationem. Quae adnotatio minime ex Testamento, sed aliunde desumpta 
ab ipso fuit. 

Caput 34 Canonum agit de Confessoribus fidei et respondet 
capiti 39 Testamenti, quod fere ad verbum transcribit. 

Canones in cap. 35 agunt primo de institutione lectoris, deinde in 
cap. 36 de institutione hypodiaconi (0 , ibidemque declaratur utramque 
fieri sine manus impositione. Notandum vero quod, ubi in Testamento 
(cap. 45) statuitur lectori tradendum esse librum (lectionum, censemus, 
ex V. T.), in Canonibus ponitur traditio libri apostolorum, id est 
lectionum apostolicarum ; item hypodiaconus secundum prsescripta 
Canonum diacono inservit, cum in Testamento munera auxiliaria diaco- 
natus tribuantur lectori. 

Caput 37 Canonum agit ad normam Testamenti (c. 40) de viduae 
institutione ejusque requisitis. Secus tamen ac Testamentum monet 
institutionem hujusmodi per simplicem electionem seu verbis, minime 
vero per ordinationem esse perficiendam. Quae immutatio prse oculis 
habenda est ad definiendam aetatem utriusque documenti. 

Caput Canonum 38 respondet iis, quae habet Testamentum c. 46 
agitque de virginibus. 

Caput 39 Canonum agit de charismatibus (Testamentum c. 47). 
Ex triplici tamen charismatum genere, quae Testamentum commemorat, 
Canones de charismate tantum sanationis tractant, id quod indicat 
alia charismata, tempore quo Canones fuerunt conscripti, jam non fuisse 
visibilia. 

Hactenus quae auctor Canonum exscripsit compendiose ex libro I 
Testamenti, praetermissis multis aliis, v. g. enumeratione munerum seu 
officiorum episcopi, presbyteri et diaconi, descriptione conventus aurorae 
cum precibus in illo recitandis etc. 

Sequuntur, quae Canones excerpserunt ex II libro ejusdem Testamenti. 



(*) In dissert, de hierarchia ostendemus Testamentum in documento nostro cor- 
' ruptum fuisse a manu recentiori in coUocanda institutione h3^odiaconi ante institutionem 
lectoris. 




IV, RELATIO INTER TESTAMENTUM ET CANONES ECCLESIASTICOS ETC. XXVII 

Capita 40 — 41 Canonum exponunt ex ipsorum apographo statuta 
de recipiendis vel rejiciendis accedentibus ad fidem. Notanda sunt 
sequentia discrimina: 

a) Ubi in Testamento (1. II. c. i ) de domino infideli non permittente, 
ut servus fidem suscipiat, dicitur orandum esse ilium dominum^ ut id 
sinaty nisi constet servum in odium domini accedere ad fidem, si autem 
non constet de odio in dominum, velitque ille servus fieri christianus, 
verbum audiat, Canones ecclesiastici ita causam expediunt: (a Si herus 
ejus (1. e. servi accedentis ad fidem) sit ethnicusy commonefiat servus 
placer e domino, ne quis calumnietury> , — quae ad verbum repetuntur 
in Const apost (1. VIII c. 32, i). 

d) Ubi in Testamento statuitur de muliere, quae sit uxor alicujus 
viri, dum accedit ad fidem, eamdem docendam esse suo viro placere in 
timore Dei, subditurque: (nguod si uterque eorum pietatis causa con- 
tinentiam servare voluerit^ mercedern hadedunty>, Canones (loco citato) 
tradunt: a Si habet vir uxor em aut mulier virum, doceantur vir, ut 
sit contentus sua uxore, et mulier, ut contenta sit viro suo)). Haec 
etiam totidem verbis leguntur in Const, apost (c. 32, 2). 

c) Cum Testamentum (I. 11. c. 2) postulat, ut miHtes, vel qui sunt 
in magistratu, antequam ad baptismum admittantur, renuntient omnino 
militiae et dignitati, Canones (c. 41) hujusmodi constitutionem aliquan- 
tulum mitigant Idem fit in Const apost (c. 32, 8). 

Item capita 42 — 44 Canonum, in quibus agitur de diutumitate 
catechumenatus et de dimittendis catechumenis post precem, sunt 
desumpta ex Test (1. 11. c. 3 — 5) cum nonnullis immutationibus inductis, 
quae sunt: 

a) Canones prohibent, quin Catechumeni pacem inter se dent post 
orationem, quod tamen a Testamento iisdem conceditur. 

6) In Testamento episcopo vel presbytero committitur munus 
imponendi manus supra catechumenos, dum dimittendi sunt; Canones 
vero ad id designant doctorem, qui potest esse juxta ipsos sive 
clericus, sive laicus. 

Quae ultima adnotatio legitur quoque in Const apost (1. VIIL 
c 32, 15). 

Caput 45 Canonum juxta normas Testamenti (1. II. c. 6) exponit, 
quae pertinent ad electionem eorum, qui proxime suscipere debent 



XXVm PROLEGOMENA. 

baptisma, ipsorum exorcizationem , et lavacrum, quo mundari debent 
feria V, et jejunium ab ipsis servandum feria VI et sabbato (*). Quamvis 
autem ibidem diserte non indicetur, qua die baptismum sit conferendum, 
colligitur tamen ex contextu agi de die paschse. 

Prsecipuum discrimen inter Testamentum et Canones consistit in 
eo , quod Testamentum (I. IL c. 7) statuit, ut baptismum conferatur initio 
noctis, quae sequitur sabbatum paschse, ita ut tota solemnitas, inclusa 
celebratione etiam liturgise, terminetur media nocte. Canones vero 
retinent quidem ex Testamento ritum exorcizationis et insufflationis 
perficiendum esse sabbato , sequentes vero ritus spectantes ad col- 
lationem baptismi et celebrationem liturgise differunt ad gallicinium, 
interposita fere integra nocte, quam volunt ut baptizandi transigant 
vigilando. Videtur ejusmodi dilatio celebrandae solemnitatis paschse 
ad horam gallicinii repetenda ex studio fideh'um diutius protrahendi 
jejunium paschse, ita ut aliqui integris sex diebus^ alii quatuor abso- 
lutum et continuum jejunium observarenty reliqui verOy qui nonnisi 
parasceve et sabbato jejunabanty usque ad auroram jejuni permanerenty 
uti testatur(*) Dionysius alexandrinus (0. 

In capite 46 Canonum totus ritus baptismi necnon consignationis 
et communionis ipsis fere verbis Testamenti (1. II. c, 8) eodemque 
plane modo describitur, exceptis sequentibus: 

I**. Canones innuunt orationem esse recitandam super aquam 
baptismalem. — 2°. Exhibent formulam abrenuntiationis satanse ilia, 
quse legitur in Testamento, breviorem, formulamque submissionis Deo 
e contra formula Testamenti tum longiorem tum recentiorem quoad 
dicendi modum. — 3^ Praeter corpus et sanguinem Christi addunt 
neophytis esse praebendum lac et mel. Satis clare tamen apparet hsec 
esse prsepostere adjecta, cum id additamentum distrahat verba, quse 
sunt de corpore et sanguine dandis recens baptizatis (*). — 4**. In 



(*) Tattam quem sequitur Achelis vertit: ^Ld those who shall receive baptism 
fast on the preparation of the sabbath^iy sed procul dubio vertendum est cum copulativa 
paiticula: ^parasceve et sabbato, th 

(*) Etiam Const, apost (1. V. c. 18) praescribxmt, ut jejunium paschae observetur 
^usgue ad noctumum galli cantum,^ 

(3) Apud Pitra, Jur. eccL hist et monum. T. L p. 543 seq. 

(^) Videtur illius commatis interpolatio adscribenda interpreti aegyptio, ut accom- 



IV. RELATIO INTER TESTAMENTUM ET CANONES ECCLESIASTICOS ETC. XXIX 

communione neobaptizatis danda substituunt diacono episcopum, nee 
non di versa ab illis Testamenti indicant verba pronuntianda, quae sunt: 
hie est panis ccelestis, corpus yesu ChrisH. — 5**. De dogmate resur- 
rectionis carnis revelando tunc primum neophytis observant illud dog^a 
praefiguratum fuisse a Joanne per sigillum illud, quod scriptum nomen 
gerebat, quod nemo cognovit (0. 

Caput 47 Canonum proponit disciplinam valde alienam a tenore 
Testamenti, in quo injunguntur varia jejunia turn presbyteris, tum prsecipue 
episcopo. Hie vero Canones declarant presbyteris aeque ae laicis 
nonnisi pro lubitu jejunandum esse, episeopo vero non licere jejunare, 
nisi cum universus fidelium coetus jejunat. Cujus rei ratio ponitur in 
benedictione oblationis, quae locum habet in ecclesia ad petitionem 
cujusvis fidelis, tunc enim, ajunt Canones, episcopus de pane oblato, 
quem benedicit frangitque, debet prius gustare, particulasque singulis 
fidelibus distribuere, quas ipsi debent sumere, antequam frangant singuli 
suum panem. 

Item caput 48 Canonum, in quo agitur de gratiis agendis ante 
sumptionem calicis, videtur desumptum ex alio opere, ibidemque verbum 
fit de pane exorcizato dando catechumenis, cujus mentio minime occurrit 
in Testamento, imo ibidem (1. H. c. 19) dicitur diserte catechumenis 
dandas esse eulogias /ractzonis panis, antequam dimittantur in nocte 
paschae. 

Capita 49 — 52 Canonum pertractant juxta Testamentum (1. H. 
c. 12) de agapis, quas appellant coenas Domini, dum in Testamento 
simpliciter coenae vel convivia dicuntur. 

Praeterea in Canonibus agitur de coenis quibus, absente episeopo, 
praeest presbyter, vel, absente isto, diaconus, et de coenis vespertinis, 
ad quas vocantur viduae, de quibus silet Testamentum. 

Capita 53 — 54 Canonum exscribunt Testamentum (lib. II. c. 14, 16) 
de primitiis offerendis et ab episeopo benedicendis. Differunt autem 
a Testamento Canones, quatenus enumerant tum varias species fructuum 
benedicendorum, tum diversa olerum genera, quae non debent benedici. 



modaret illam descriptionem ritui suae ecclesiae. Idem judicandum de auctore versionis 
la inae in Fragmentis veronensibus quoad hunc locum. 
(*) Obscura videntur ejusmodi verba. 



XXX PROLEGOMENA. 

Caput 55 Canonum, respondens Testamento (I. II. c. 20), agit 
de jejunio absoluto duobus ultimis diebus hebdomadae paschse ab 
omnibus observando, quod tamen aegrotis, mulieribusque praegnantibus 
ad unum tantum diem contrahitur. 

Deest tamen in Testamento jussio, quae hie fit navigantibus 
ignorantibus suo tempore dictum jejunium, ut illud post pentecosten 
suppleant. 

Caput 56 Canonum respondet Testamento (1. H. c. 21), ubi notatur, 
ut episcopus certior fiat de aegrotis fidelibus ad illos visitandos; Canones 
autem diacono et hypodiacono munus adsignant monendi episcopi 
de aegrotis. 

Caput 57 Canonum sequitur Testamentum (1. IL c. 24) de oratione 
a fidelibus facienda statim ac de lecto surrexerint. Additur autem 
iis properandum esse ad ecclesiam, quoties ibidem fit catechesis, quod 
additamentum legitur quoque in Const, apost. (lib. VIII. cap. 32, 16). 

In capitibus 58 — 60 Canonum, interrupta tractatione de oratione, 
sequitur ad fideles hortatio, ut quotidie se eucharistia reficiant, fitque 
commonitio, ut maxima adhibeatur cautela, ne ex calice sanguinis Christi 
aliquid effundatur, neve musca vel quid simile in calicem decidat. 

Praeter hoc ultimum cetera sunt hausta ex Testamento (1. H. c. 14). 
Quod autem additur ibidem, presbyteros nempe et diaconos quotidie 
in locum ab episcopo designatum convenire debere ad orationem, 
deest in Testamento. 

Caput 61 agit de mortuis sepeliendis et de caemeterio, qua in re 
concordant Canones cum Testamento (1. H. c. 23). 

Caput 62 iterum agens de oratione repetit, quae in capite 57 dicta 
sunt, urgetque officium fi-equentandae ecclesiae ad catechesim audiendam. 
Pergit autem ex Testamento (1. II. c. 24) exscribere, quae pertinent ad 
preces, horis tertia, sexta et nona, vespere et media nocte Deo sol- 
vendas. Cetera, quae leguntur, aliunde ac ex Testamento repeti debent, 
et sunt: 

a) Ut ante orationem mediae noctis laventur manus; 

d) Ut vir habens uxorem non christianam secedat in alium locum 
ad orationem mediae noctis persolvendam; 

c) Ut connubio Hgatus, post conjugale commercium manus insufHet, 
quo totus homo fit purus; 



IV. DE RELATIONE INTER TEST AMENTUM ET UBRUM Vm CONST. APOST. XXXI 

d) Allegantur verba evangelica Matth. XXVI, 6 et Marc. XIII, 35, 
unde excitentur fideles ad orandum media nocte; 

e) Praeter praedictas horas, etiam ad gallicinium orandum esse 
statuitur; 

/) Admonentur fideles, ut se muniant signo crucis, cujus symbolum 
agnoscitur in sanguine agni, quo fuerunt tincti postes Israelitarum ; 

g) Concluduntur Canones adhortatione ad fideles, ut custodiant 
hsec ab apostolis tradita, promissioneque facta fore ut illi, si ista 
observent, incolumes existant ab insidiis hsereticorum. 



B. Expenditur liber VIII Constitutionum apost. et comparatur 

cum libello Canonum ecclestasiicorum, 

Postquam demonstravimus Canones ecclesiasticos, nonnullis im- 
mutationibus inductis, excerptos fuisse ex Testamento, modo operae 
pretium est inter se comparare eosdem Canones et librum VIII Con- 
stitutionum apost., ut hujus ex illis origo demonstretur. 

Capita I — 4 l. Vin, quae inscribuntur de donis spiritualibus, ex alio 
opere petita sunt. 

Caput 5 emendatO Canones (c. 31) de constitutione episcopi, 
morem gerens usui suo tempore obtinenti. Forma autem consecratoria, 
quam tradit, proxime accedit ad illam, quae legitur in Canonibus. 

Cc. 5, 6 — ID exponunt formulas rituales, quae appellantur (uliiurgia 
S. Andrea apostolic, continentes proclamationem diaconi, qua fideles 
ad orandum invitantur, et subsequentem orationem episcopi manum 
imponentis ad dimittendos quatuor distinctos hominum ordines, quibus 
sacrificio missae interesse non licebat, primo catechumenorum, deinceps 
energumenorum, postea illuminandorum et postremo poenitentium. 

Quod haec pars liturgica libri VIII nomine S. Andreae inscribitur (0, 



(*) Vide infra dissertationem de hierarchia. 

(*) Dum auctor hanc liturgiam, quae dicitur catechumenorum, tribuit S. Andreae, 
illam vero, quae proprie dicitur liturgia fidelium, S. lacobo adscribit, sat clare indicat, 
se in libro, quem digessit, attgisse duos usus inter se diversos. Id coUigitur ex diversa 
enuntiatione unius ejusdemque formulae benedictionis in eodem lib. VIII. Siquidem in 
liturgia S. Andreae traditur formula benedictionis secundum usum byzantinum ^.Gratia 
Domini nostri lesu Christiy charitas Dei ac Patris et communicatio Spiritus sancti sit 



XXXII PROLEGOMENA. 

id indicare videtur, in regione, qua prsefatus apostolus evangelium 
prsedicavit, ortam esse discipHnam constituendi memoratos quatuor 
ordines, de quibus silet Testamentum, in quo tamen accurate recensentur 
omnia, quae spectant ad disciplinam vel ritus ecclesise. 

Cc. lo — II continent litaniam catholicam a diacono proclamandam, 
cum analoga oratione in fine litaniae ab episcopo proferenda (Cf. ejus- 
modi litaniam cum respondente proclamatione diaconi in Testamento 
1. 1, c. 35). 

In capitibus 11 — 15, exhibetur in extenso liturgia pro offerendo 
sacrificio missse, quae S. lacobo apostolo tribuiturCO. Porro quamvis 
prolixa ista liturgia differat ab ilia, quae in Testamento legitur, 
continet tamen haud paucas sententias ex oratione ilia eucharistica 
desumptas (*). 

Caput 16 agit de ordinatione presbyteri secundum c. 32 Canonum, 
et forma ordinatoria in utroque loco similis est 

Capita 17 — 18 describunt institutionem diaconi eodem modo ac 
legitur in c. 33 Canonum. 

C. 20 agit de constituenda diaconissa, de qua silent Canones. (Vide 
dicenda infra in dissertatione de hierarchid). 

C. 21 exponit ordinationem conferendam hypodiacono per im- 
positionem manus, quem lectori praefert, cuique in forma ordinatoria 
assignatur amunus vasa ministerio dicata attrectandi)). Confer haec 
cum dictis supra ad caput 36 Canonum, in quo agitur de ordinatione 



cum omnibus vobis^iy et in liturgia S. lacobi sequitur eadem formula ritum S3rrum 
fi Gratia omnipotentis Da d charitas Domini nostri lesu Christi et communicatio etc.» 
(Vide quae de hoc infra notabimus in dissertatione de liturgia), 

(*) Absentia orationis dominicalis ad fiinem canonis in liturgia 1. VUI Con. apost, 
indicat earn anteriorem esse ilia, quam describit S. Cyrillus Hierosol. in sua 23 catech., 
in qua reperitur oratio dominicalis. 

(*) Accipe sententias, quas L VUI C. A. deprompsit ex oratione eucharistica 
Testamenti. Ante institutionem eucharisticam leguntur ex Testamento sequentes 
sententiae: viFactus ex Virgine .... Deus Verbum .... Unigenitus Filius . . . ., qui in 

tempore genitus est , . . . Voluntatem implevit tuam cnui affixus .... ut liberaret 

a cruciatibus^ eximeretque eos a morte . . , et rumperet vincula diaboiiTu-, et post verba 
institutionis ex eodem fonte emanarunt haec: ^Offerimus tibi^ regi et Deo, panem kunc 
et calicem hunCy gratias agentes tibi per eum, quia a te digni facti sumus stare in con- 
spectu tuo et tibi fungi sacerdotioT^, 




IV. DE RELATIONE INTER TESTAMENTUM ET UBRUM VHI CONST. APOST. XXXIII 

hypodiaconi, qui postponitur lectori, quique sola destinatione praesidis, 
sine ulla manus impositione instituendus est, ut agnoscas disciplinam 
de hypodiacono jam immutatam fuisse tempore auctoris 1. VIII C. A. (0. 

C. 22 tradit ritum ordinationis lectoris faciendae ex recentiore usu 
per manus impositionem (0. 

C 23 respondet c. 34 Canonum, ubi sermo est de confessoribus, 
adjecta tamen in 1. VIII admonitione eiiciendos et deponendos esse 
confessores, si confessionis praetextu sibi arrogaverint honores dignitatis 
episcopalis. 

C. 24 respondet c. 38 Canonum de virginibus, addita ea animad- 
versione, virginitatem minime secum ferre incriminationem conjugii. 

C. 25 respondet c. 37 Canonum de viduis. 

Cum post viduas virginesque auctor Canonum in c. 39 agat ' de 
iis, qui fruuntur gratia sanitatum, liber VIII C. A. inserit caput 26, 
quod inscribit de exorcisiUy quern tamen subdit non esse ordinandum, 
eique tribuit, quod habent Canones in loco mox indicato de dono 
sanationis. 

Capita 27 — 28 complectuntur statuta de attributis singulorum 
ordinum, quaeque appellantur Canones de clero, et hie inserti fuerunt 
aliunde ac ex Canonibus ecclesiasticis. 

C. 29 agit de benedictione aquse et olei ab episcopo facienda. 
In Canonibus quidem c. 31 post liturgiam sermo est de benedicendis 
oleo, pane, vino, caseo et olivis: in Testamento autem post expletam 
missam benedicitur oleum infirmorum et aqua. Videtur proinde 
1. Vni in hoc secutus esse Testamentum. 

Quae traduntur in c. 30 de primitiis et in c. 31 de iis, quae 
supersunt ex eulogiis, aliunde ac ex Canonibus ecclesiasticis sunt 
desumpta, quamvis in capite 53 Canonum agatur de primitiis. 

C. 32 (i — 15) libri Vni C. A. exscribit cc. 40 — 42 Canonum de 
recipiendis vel reiiciendis accedentibus ad fidem et de tempore cate- 
chumenatus, nonnuUis statutis demptis vel immutatis ob immutationem 
adjunctorum vel disciplinae, aliisque additis. Sic v. g. inter cetera 
omittuntur in cap. cit. 1. VIII, quae statuunt Canones de reiiciendo atque 
reprobando tum catechumeno tum fideli, qui militiam ingredi vellet. 



(*) Vide dicenda infra in dissertatione de hierarchia, 

Rahmani, Testamentum D. N. J. X. 



XXXrV PROLEGOMENA. 

In Canonibus ecclesiasticis post ea, quae supra sunt commemorata, 
agitur de institutione catechumenorum (c. 43), de impositione manus 
super illos (44), de electione initiandorum , de jejunio prsemittendo 
susceptioni baptismi (45) et tandem fuse describitur ritus baptism! (46): 
jamvero liber VIII hsec omnia prsetermittit nulla certe alia de causa, nisi 
quia jam de hisce peractum fuit in lib. VII earumdem Constitutionum 
(cc. 39; 22; 40 — 44)0. Ex quo dijudicandum omnino est librum VIII 
fuisse conscriptum ab uno eodemque auctore ac librum VH, qui idem 
dicendus exarasse quoque sex priores libros. (Vide quoad hoc ultimum: 
Funck, Doctrin. duodecim apost. pag. LIX.) 

Occasione arrepta ex festo paschse, in quo statuitur sive in Testa- 
mento, sive in Canonibus conferendum esse baptismum solemne, post 
supra exposita recenset lib. VIA in c. 33 dies festos a fidelibus 
observandos (*). 

Agapis, de quibus fuse pertractant Canones in cc. 47 — 52, sub 
silentio praeteritis, tractare suscipit auctor lib. VIII in c. 32, 16 et in 
cc. 34 — 39 de horis orationis, de loco, in quo facienda est oratio, 
traditque formulas recitandas tum a diacono tum ab episcopo quotidie 
ad orationem matutinam et vespertinam in conventu publico. Capita 
quidem 32, 16 et 34, ubi sermo est de horis orationis, conveniunt cum 
capite 62 Canonum, cetera vero ibidem desunt(^). 

Caput 40 exhibet formulam benedict ionis primitiarum, diversam 
tamen ab ilia, quae continetur in capite 53 Canonum. 

Reliqua capita 41 — 46, quibus concluditur 1. VHI, quseque inscribuntur 

de acclamationibus pro defunctis^ de memoria defunctorum^ de epulis 

funebribus^ de sobrietate clericorum, de its, qui pro fide vexantur^ et 

de servando or dine hierarchicoy non habent, quae sibi respondeant in 

Canonibus. 

(*) Minim est tum in L VII, tum in 1. Vm omitti communionem eucharisdcam 
immediate praebendam neobaptizatis. 

(*) Vide apud L. Duchesne in opere: «Origines du culte chr6tien» Paris 1889 
pag. 247 seqq., de setate, qua fuerunt inducta festum Natalis Domini; p. 230 festum 
Ascensionis D.; et pag. 254 seqq. festum Apostolonim et- festum S. Stephani proto- 
martyris. 

(5) Confer dicenda infra in dissertatione de officio sacro, ubi demonstratur tempore, 
quo Testamentum fuit confectum, nondum extitisse quotidianum conventum publicum 
mane et vespere ad orationem persolvendam. 



C. PERPENDUNTUR CANONES HIPPOLYTI. XXXV 



C. Perpenduntur Canones HippolytL 

Qui primus canones Hippolyti ex lingua arabica in latinam vertit 
atque edidit, fuit RevrTus episcopus D. B. de Haneberg anno 1870. 
D'- Hans Achelis in suo opere ccDie Canones Hippolyti » Hanebergi 
versionem ita sibi adscivit, ut juxta singulos Canones, dispositos in 
duabus separatis coluninis, exhibuerit locos respondentes turn ex Cano- 
nibus ecclesiasticis turn ex libro VIII Constitution, apost Contendit 
autem Achelis, in adnexa dissertatione , Canones Hippolyti, quibus 
romanam originem adjudicat, confectos esse circa finem secundi vel 
circa initium tertii saeculi, conaturque ex ipsis derivare Canones, qui 
dicuntur ecclesiastici. Ad suas assertiones probandas modo gratis 
asserit quamplures inter hippolytanos canones esse adscititios, quos 
uncinis includit, modo ambiguas et obscuras quasdam sententias non ex 
contextu aut locis respondentibus canonum ecclesiasticorum expHcat, bene 
vero pro falsa, quam sibi confinxit, opinatione de constitutione pristinae 
ecclesiae ipsiusque ritibus et disciplina; tandem haud raro ipsa menda, 
quae incuria amanuensis vel negligentia interpretis fiidit, tamquam 
argumenta assumit atque urget. 

Jamvero qui canones Hippolyti attente inspiciet, facile deprehendet 
auctorem seu compilatorem ipsorum hominem fuisse vulgarem, parum 
soUicitum de ordine canonum logico, quem contra turbavit, alios ipsis 
inserendo extra rem vagantes. 

Ex coUatione autem eorumdem canonum cum Canonibus eccle- 
siasticis evidenter apparet illos ex his originem ducere atque Pseudo- 
Hippolytum minus apte quaedam contraxisse, alia prsetermisisse, nonnulla 
depravasse, plura etiam immutasse atque accommodasse recentiori usui 
suo tempore vigenti. 

In hypothesi contraria, quam tuetur Achelis, dicendus esset auctor 
Canonum ecclesiasticorum non solum ex confusa mole canonum hippo- 
lytanorum rectum eorumdem ordinem reperisse, sed etiam ex recen- 
tiore disciplina antiquiorem et puriorem deprompsisse ; quae profecto 
absona sunt. 

Quo evidentius autem innotescat canonum Hippolyti recens aetas 
eorumque parum accurata digestio, operae pretium esse duximus 




XXXVI PROLEGOMENA. 

illos ad trutinam vocare, collatione prsesertim facta cum Canonibus 
ecclesiasticis. 

Canones i — 6, quos compilator ex suo ingenio elucubravit, sunt 
loco prooemii ad Hbellum, et prse se ferunt formas dicendi recentiores. 

Canones 7 — 59 respiciunt derum, respondentque primae parti 
Canonum ecclesiasticorum (31 — 39), cujus sunt quidem compendium, 
sed parum accuratum. 

Expendamus eos tantum canones, qui discrepant a Canonibus 
ecclesiasticis : 

Canon 8 institutioni et consecrationi episcopi assignat non domi- 
nicum diem sed sabbatum('). Quamvis autem certum sit in primitiva 
ecclesia diem sabbati tanquam diem liturgicumC) fuisse celebratum, 
nihilominus non sabbatum sed dies dominicus fuit vel ab initio 
habitus tanquam dies festus solemnis et proprius christianae socie- 
tatis. Cf. Doctrin. Apost XIV, i; Bamab. XV, 9; Ignat. epist ad 
Magn. IX, 1; Plin. ad Traj. inter epp. Traj. ep. X, 97; Justin. M. 
Apolog. I, 67. 

In canone 10, ubi describitur ritus ordinationis episcopi, dicitur: 
(nEligatur unus ex episcopis et presbyteris qui manum capiti gus 
(i. e. episcopi consecrandi) imponaH. Manifestum est in prolatis verbis 
redundare ilia verba (net ex presbyterisTb^ uti ipsa constructio suadet: 
secus dicendum esset presbyterum habere potestatem ordinandi, quam 
ei can. 32 expresse denegat. 

Pseudo-Hippolytus dum in can. 31 de ordinatione presbyteri dicit 
aeadem oratio super eo aretur tota^ ut super episcopOy cum sola 
exceptione nominis epzscopatusy>y perperam errat, cum monumenta primae 
aetatis exhibeant pro ordinatione presbyteri formam distinctam ab ilia, 
quae assignatur consecrationi episcopi 0). 

(') £x conflisione duarum similium vocum arabicarum ss,^ (sabbatum) et a^ 

(hebdomas), quas amanuenses imperiti eodem modo solent scribere, ortus est error 
versionis latinae, in qua legitur «m €a hebdonuuU^ in qua ordinatur episcopus^*^ qui locus 
sic comgendus est: «die sabbati in qua ordinatur episcopus». Ceterum in statuto 
XXI ecdesiae aethiopicse, apud quam solam vigent Canones Hippolyti, praescribitur, 
ut consecratio episcopi locum habeat die sabbati. (Vide Ludolf in Commen. ad suam 
histor. iEthiopic. pag. 323.) 

(') Vide infra in dissertatione de fesHs. 

(3) Testament L I. c. 30; Canon, eccles. c 31. 



C. PERPENDUNTUR CANONES HIPPOLYTI. XXXVII 

Porro frustra inde nititur Achelis arguere nihil interesse inter 
episcopum et presbyterum, cum in canone sequenti indicentur diserte 
ea, quibus episcopus a presbytero distinguitur. 

Canon 32 non satis sibi cohseret, dum ait <si episcopum in omnilms 
redus (Equiparandum esse presbyter o^i et statim subdit aexcepto nomine^ 
cathedra et ordinatione, quia potestas ordinandi ipsi non tribuitury^. 
Haec sane sunt, quae constituunt praecipuum et essentiale discrimen 
inter episcopum et presbyterum, et quae proinde demonstrant episcopum 
superiorem presbytero ts!^% minime vero ei parem. 

Canon 43 videtur ambiguus, dum decernit (nilluniy qui steterit coram 
tribuncdi propter Jidemy pcenasque subierit propter Christum y si 
postea liber dimissus sity mereri gradum presbyter aletn coram DeOy 
nan secundum ordinationem y quce fit ab episcopoy>y et post haec sub- 
jungit iicon/essio fidei est ordinatio e;usy>. Ambiguus, inquam, videtur 
iste canon, qui proinde explicari debet ex Testamento et praesertim 
ex Canonibus ecclesiasticis, unde ipse proxime derivatur, qui testantur 
confessoribus fidei fuisse quidem exhibitos honores presbyterales seu 
honores dero tribui solitos, minime autem illos obtinuisse per con- 
fessionem potestatem inhaerentem ordini presbyteratus. hiter ceteros 
S. Cyprianus sic rem declarat in sua epistola 35 ad clerum, ubi de 
confessoribus Celerino et Aureliano sic scribit: (nCeterum presbyterii 
honorem designasse nos illis (i. e. Celerino et Aureliano) jam sciatisy 
ut et cum sportulis iidem cum presbyteris honorentury et divisiones 
mensurias cequatis quantitatibus partiantur sessuri nobiscumyi (Migne 
P. L. IV. p. 324.) Ex quibus apparet confessores in distributione 
oblationum, quas fideles offerebant, obtinuisse aequalem portionem 
cum presbyteris, illosque cum presbyteris ad latera episcopi con- 
sedisse. 

Quamvis Pseudo-Hippolytus ad instar Canonum ecclesiasticorum, 
quos exscripsit, primo agat de ordinatione lectoris (can. 48) et deinde 
de ordinatione hypodiaconi (can. 49), nihilominus alibi semper hypo- 
diaconum nominat ante lectorem (c. 52, c. 217). Ordinationem lectoris 
sic ibidem describit: ciNeque manus ei (lectori) imponatur primly sed 
evangelium ab ^iscopo ipsi porrigaturio. Dicendum est minime rectum 
esse ordinationem lectoris fieri per traditionem libri evangelii, cum 
ipsius officium consistat in legendis lectionibus scripturalibus prater 



XXXVin PROLEGOMENA. 

evangeliuniy quas quidem lectiones plures foisse, infra in canone 203 
satis clare indicatur. Praeterea proposita descriptio videtur innuere 
post traditionem libri manum lectori impositam fuisse: quod recentiorem 
aetatem prodit. 

Canon autem 49, qui vult hypodiaconum eodem modo ac lectorem 
ordinandum, alienus omnino est ab ecclesiae statutis. \ 

In Canone 51 praescribitur, ut virgines constituantur per manus 
impositionem: quod luculentum indicium est recentiorisC) aevi. 

Canones 53 — 54, qui exscribunt c. 39 Canonum ecclesiasticorum, 
in quo agitur de habentibus charisma sanationis, satis clare prodit suo 
tempore viros charismatum minime frequentes extitisse. Ait enim: 
iiSi quis petitionem porrigit^ qucB ad ipsitis ordinationem pertinet, 
quod didt: nactus sum charisma sanationis^ non prius ordinetur^ 
quam clarescat ea res. Imprimis inquirendum est, num sanatianes^ 
qu^ per ipsum fiunt^ re vera a Deo deriventur. 

Compilator addit ex suo Canonem 55, qui sic se habet: a Pres- 
bytery cujus uxor peperity ne segregetury> . Etiam ex hoc apparet aetas 
recens libelli. 

Succedunt canones 61 — 107, qui respondent cc. 40 — 45 Canonum 
ecclesiasticorum. Ibidem agitur de admittendis vel reiiciendis ac- 
cedentibus ad fidem, de disciplina catechumenatus et de praeparatione 
ad baptismum. Ex praedictorum canonum inspectione innotescit 
disciplinam catechumenatus tempore, quo illi confecti fuerunt, iam 
ccepisse relaxari. 

Proferamus nonnulla exemplar 

Canon 61 substituit catecheseos praeceptori seu doctori did- 
conum. 

Canon 63 statuit; aServum heri idololatrce, invito domino, non esse 
6aptizandumy> , quod profecto adversatur indoli religionis christianae. 

In Canone 69 injungitur ethnicorum puerorum magistro, ut coram 
discipulis vituperet cultum idolorum, et sincere profiteatur eos, qui a 
gentibus dii vocantur, dcemones esse, dicatque coram illis quotidie: Non 
est Deus nisi Pater et Pilius et Spiritus sanctusy>. Jamvero haec 



(*) Vid Testam. L L c. 46; Canon, eccl. 38; C. A. L Vm. c. 24. 



C. PERPENDUNTUR CANONES HEPPOLYTL XXXDC 

supponunt christianam religionem plena libertate gaudentem, ut mag^ster 
professionem mysterii Trinitatis tarn sponte ac aperte emittat 

Quod Canones ecclesiastici exposcunt a constitutis in potestate, 
ut nempe officio renuntient, antequam admittantur ad audiendum verbum, 
Pseudo-Hippolytus sic in can. 73 illud statutum chrisHanis magistratibus 
adaptat: ^Omnis homo^ qui a4 gradum prafecturce vel prcecedenticB 
vel potes tails elevatuSy omamento jmtitia^ quod est secundum evan- 
geliufity nan induituTy hie a grege segregetur, neve episcopus coram 
tllo oretTo. 

Canon 80 nequaquam consentaneus est antiquisr ecclesiae statutis, 
dum ait: (nChristiantis , qui vixit cum concubina cdiqua, quce ex ipso 
peperit filium^ si ilia spreta aliam ducit, occisor est hominis^ nisi forte 
in fomicatione illam deprehenderityi . 

Canones 81 — 90 continent plura praecepta ad mulierem christianam 
V. gr. ne variegata veste aut crinibus indecenter compositis ad ecclesiam 
veniat; ne prolem nutricibtis det; ne curam familice negligat; ne 
super dial, si aliqua dote prcestet; ne voluptatem adamet; ru sit prona 
ad risum; ne in ecclesia loquatur etc. etc., subditurque ibidem; 
si quis in ecclesia loquitur, expellatur, neque ad mysteria admittatur. 
Quae omnia non solum posterius tempus produnt, sed simul ostendunt 
compilatorem minime esse sui compotem, dum ejusmodi praecepta 
miscet canonibus pertractantibus de catechumenis et de catechumenatu. 

Idem dicendum est de Canonibus 93 — 96, in quibus declaratur 
mulierem christianam puerperam non esse ad participationem myste- 
riorum admittendam ante purificationem ejus, quce habere locum debet 
post 20 dies a partu masculines prolis, et post 40 dies a partu 
feminina; et denuo de puerpera agens in canone 100 sibi contradicit 
statuens eamdem a sacris excludendam esse usque ad 40 diem post 
partum masculinum et 80 diem post partum femininum! 

In Can. 91 non determinatur, quamdiu durare catechumenatus 
debeat. 

Canones 102 — 105, quamvis agent de electis ad suscipiendum 
baptismum, omittunt ritum exorcizandi electos, in quo praecipue con- 
sistit eorumdemC) dispositio ad baptismum. 



(') Vid. Can. ecc. c 45. Cf. Peregrinationem Silviae apud Gamunrini edit 1887 p. 104. 



XL PROLEGOMENA. 

Sequuntur canones io8 — 153 de baptismi coDatione, de unctione, 
de manus impositione et de communione danda baptizatis, qui canones 
respondent capiti 46 Canonum ecclesiasticorum. 

In can. 1 30, ubi exhibetur tertia interrogatio facienda ante tertiam 
immersionem , desunt ilia verba: (Credisne) et in sanctum ecclesiam'i {!) 

Secundum canonem 134 formula ad unctionem baptizati per pres- 
byterum proferenda continet invocationem trium divinarum personarum, 
dum ilia unctio conferenda est tantum in nomine Christie). 

In can. 139 praetermittitur post manus impositionem unctio sacri 
olei ab episcopo facienda in fronte baptizati, itemque omittitur forma, 
quae adnectitur unctioni. 

Dum declarant canones 146, 147 ab episcopo esse praebendum 
baptizatis turn sacrum corpus, tum calicem pretiosi sanguinis, recedunt 
tum a primitivo more ecclesiae, secundum quem distributio eucharistiae 
in utraque specie pertinebat ad diaconum, tum etiam a posteriori 
disciplina, in qua post inductum usum ut episcopus distribueret speciem 
panis, retentus est mos antiquus, ut diaconus praeberet calicem (Cf 
Const, ap. lib. VIII. c. 1 3). 

In canone 153 silentio praeteritur revelatio dogmatis resurrectionis 
camis facienda neo-baptizatis(^). 

Reliqui canones 154 — 261 agunt de diversis rebus. Nonnisi eos, 
qui continent aliquid notatu dignum, commemorabimus. 

Praeter jejunium feriae quartae et sextae, in canonibus 154 — 156, 
praescribitur jejunium quadraginta dierumW; et can. 195 — 198 imponunt 
cunctis fidelibus jejunium hebdomadae paschae(0 cum usu panis, salis et 
aquae, nulla facta diserta mentione jejunii absoluti et continui duobus 
ultimis ejusdem hebdomadae diebus, in quibus ablatus est sponsus(^). 

Canones 159 — 185, qui agunt de oblatione, quae offertur a privato 
fideli, de eleemosynae distributione , de agapis, de epulis funebribus. 



(') Con£ verb. Tertulliani infra in dissertatione de baptismo, Vid. Can. eccl. c. 46. 
(*) Can. eccles. c. 46. 
(3) Vid. Can. eccL c. 46. 

(*) C£ Duchesne «Origenes du culte chr^tien» ad pag. 231 et seq., ubi demonstrat 
jejunium quadragesimse sseculo m recentius esse. 
(^ Vid. infra dicenda in dissertat de jgunio, 
(^) Vid. Can. eccl c. 55. Vid. etiam Const apost. L V. c. 18 et seq. 



V. AETAS AUCTORIS TESTAMENTI. XLI 

de conviviis et de coenis, ad quas vocantur viduae, desumpti sunt ex 
Canonibus ecclesiasticis , exceptis canonibus 163, 164 et 169, quorum 
primus, qui tractat de dilatione eleemosynae, et secundus de accen- 
denda lucema in conviviis vespertinis, quique videntur exhausti ex 
Testamento 1. IL c. 11; tertius autem de epulis funebribus respondet 
L Vin. Const, ap. c. 44. 

Porro non praetereundum est pant exorcizatOy quem Canones eccle- 
siastici c. 48 dicunt dandum catechumeno, substitui in canone 171 panem 
purgatum orations, et in can. 179 praescribi, ut fidelibus, antequam 
consideant, distribuatur panis exorcizatus (c«/ Deus agapem eorum con- 
servet a timore inimiciy utque surgant salm^). Quae quidem verba 
superstitionem sapiunt. 

Canones 186 — 194 sunt de primitiis oflferendis benedicendisque 
ab episcopo, et eamdem formulam ad id exhibent, quae legitur in 
Canonibus ecclesiasticis. Attamen, contra vetera monumenta, etiam 
legumina recensentur inter primitias benedicendas. 

Can. 215 decemit, ut diaconus sacram eucharistiam adferat ad 
presbyterum decumbentem, dum Testamentum alium presbyterum ad 
id designat. Imo concilium nicaenum can. 18 expressis verbis testatur 
(uneque regulam negue consuetudinem tradidisse, ut presbyteris gratiam 
sacne communionis diaconi porriganty>. 



V. 
Aetas auctoris Testamenti definitur. 

Modo sese oflfert quaestio de aetate determinanda Testamenti. 

P. Imprimis extra omne dubium esse debet Testamentum praecedere 
Ecclesiae pacem. Sane, plura indicia ibidem ostendunt dominium eo 
tempore obtinens paganum fuisse. Non solum enim repetitis vicibus 
in litania diaconali (1. 1, c. 35) dicitur: iiPro imperio supplicemus, ut 
Dominus ipsi pacem concedat; pro principatibus excelsioribus suppli- 
cemuSy ut Dominus det eis intelligentiam et timorem sui)) ; sed clarius 
adhuc idem innotescit ex statutis, quibus severe injungitur baptizandis, 

Rahmani, Testamentum D. N. J. X f 



XLn PROLEGOMENA. 

ut renuntient militiae atque magistratui , non alia plane de causa, nisi 
quia uterque status imperio ethnico subiiciebatur. 

Neque minus luculenter id fit manifestum ex multis locis, qui 
exhibent Ecclesiam tunc temporis quotidiana fere persecutione impetitam. 
Sic, exempli causa, in prime libro commendantur fidei confessores, qui 
nempe in vinculis et inter cruciatus Dei nomen confitentur. Sic, quod 
majoris ponderis est, in oratione, ab episcopo recitanda in publico 
aurorae conventu, dicitur Deus adesse iis, qui detinentur in carceribus, 
eosdemque comitari, exoraturque, ut illos liberet Item, in litania 
diaconali, tum proclamatur orandum esse pro iis, qui persecutioiiem 
patiuntur, tum ad commemorationem confessorum petitur a Deo com- 
mimi coetui gratia vitam terminandi eadem ratione ac illi; similiter 
iczploratur pro fidelibus constantia in sustinendis suppliciis usque in 
'^rv^ In secundo autem libro sermo est disertis verbis de cate- 
i^ . ;"tf*nk - fidei causa, in vincula conjectis vel capite damnatis ante 

S250K?Cam baptismum. 

I?- Pt^cterea facile probari potest auctorem Testamenti ante 

5JK!iit i^cEirti initium vixisse ex descriptione ritus, quem exhibet, 

inscciffljii ct consecrandi episcopi(0. Ubi enim jam initio quarti 

scciii siaciam crat, ut episcopi, qui consecrando episcopo manus 

imxnxe^ oebebant, non essent infra tres (synod, arelat. an. 314); in 

A>«xn«oc 3!ostro uon determinatur numerus neque episcoporum, qui 

xn-.> --iscxv> fflBtttuendo adesse, neque illorum, qui ipsi manus 

tax>tt« itt-SsxC sed slatuitur, ut cum universa plebe caetuque sacer- 

^^<5U i>^ efiscopi \4cini, et ut ab uno episcopo a ceteris 

^,i:n.C3Ct> namfi^ ^>Br etectum imponatur. Quae quidem statuta videntur 

'I .^..^^ ^..^n :i:5, ^jwr S. C>T>rianus tanquam ex apostolica observatione 

^v'" < Tt tsrr 4SMS« scn-ata fuisse scribit: ii Propter quod, ait, 

"^ ^c^ rf j^tttiriwifcf £sim d apostolica observatione servandum est 

^^m^i^tm .-^w •«»«* «^^ P^f^^ et fere per provincias universas 

Sl^ ^ ^ ^^wmi&tmt^ ^^^ i^ii^andas, ad earn plebem, cui prce^ 

^I ^^ c^v^o^^• vr:ttiw«r. tpiscopi ejusdem provincicB 

4m»« rf <«Wi^ V0S factum mdemus tn iiabim 
'7.***'„.-,*i,'vi». ••f A' ^nk^na fratemiiaiis suffragio, et de 



.»«.^^. 



;^*^ .t*iii>«««^ Wi ^ ^ 



It .dMct Jk kuTMnAia. 



V. AETAS AUCTORIS TESTAMENTI. XLHI 

episcoporum, qui in press entia convmerant judido^ episcopatus ei 

deferretur et manus ei imp oner etury^. (S. Cypriani op. Migne P. L. 
T. ni. col. 1064). 

Accedit et illud, quod in ritu a Testamento descripto nulla 
occurrit mentio caeremoniae, jam saeculi quarti initio universaliter 
adhibitae, tenendi nempe, ad manus impositionem, evangeliorum codicis 
aperti super caput ordinandi. 

111°. Ulterius addimus, ex multis capitibus, posse demonstrari 
nostrum librum jam ante medium tertium saeculum exstitisse. 

d) Sane tempore auctoris Testamenti nondum apparent poenitentes 
in specialem classem constituti, neque ulla a diacono fit proclamatio 
ad illos dimittendos, neque totum per librum vestigium ullum occurrit 
ritus illos reconciliandi. Jamvero Gregorius neo-caesariensis (233 — 270) 
meminit (in sua epistola canonica) ordinis pcenitentium stantium extra 
portam; et in Didascalia, quae saltem ad medium tertium saeculum 
refertur, diserte praescribitur, ut poenitentes redintegrentur per imposi- 
tionem manuum episcopi cum oratione. 

d) Idem Testamentum associat diaconorum ordini, quoad mini- 
sterium mulieribus praestandum, non diaconissas, sed viduas ab episcopo 
specialiter benedicendas, quae prope domum ecclesiae degunt, quibusque 
inter alia tribuit munus visitandi aegrotas, mulieresque in baptismo 
ungendi, velandique. Primus quoque liber Canonum ecclesiasticorum 
(c. 21) post diaconos viduas commemorat, non diaconissas. Diaconissas 
autem Testamentum nominat, verum sine ulla mentione specialis ritus 
aut benedictionis ad ipsarum institutionem, eisque nullum ministerium 
committit praeter eucharistiam deferendam ad mulieres decumbentes (0. 

Jam vero Didascalia expositae disciplinae aliam substituit, diaconis 
associando diaconissas (c. 16) et statuendo, eas cum episcopo, pres- 
byteris et diaconis a fidelibus in honore habendas esse (c. 9), ipsisque 
assignat munus tum visitandi aegrotas, tum ungendi in baptismo mulieres 
illasque ex fonte suscipiendi (c. 15). De viduis autem, etsi fuse agat, 
eadem Didascalia (cc. 14, 15) statuit, ut ipsae orationi tantum vacent 
et inter domesticas parietes commorentur. 



(*) C£ quae infra in dissertatione de hierarchia disputaturi sumus de viduis, dia- 
conissis et virginibus. 



. .^ iiiiiMhifcii*iliiiiM II jL. . 



XLIV PROLEGOMENA. 

Cum ergo disciplina, quam circa medium sseculum tertium de 
viduis et diaconissis tradit Didascalia, diversa sit ab ilia, quam tradit 
Testamentum, sequitur banc aliquot saltern ante annis jam desiisse, 
priusquam immutaretur in illam, quam exbibet Didascalia. 

c) Cornelius Papa, in epistola quam scripsit anno 251 ad Fabium 
antiochenum, recensens indicem cleri romani enumerat quadraginta 
sex presbyteros, septem diaconos, septem subdiaconos, quadraginta 
duos acolythos, quinquaginta duos exorcistas, lectores et ostiarios (Vide 
Eusebium H. E. VI. 43). In qua recensione apparet, eo tempore 
subdiaconos consideratos fuisse longe praestantiores lectoribus, qui 
penultimo nominantur loco et indiscriminatim cum aliis clericis inferio- 
ribus. Item in Didascalia post episcopum, presbyterum et diaconum, 
nominatur immediate subdiaconus, et alio loco mentio fit etiam lectoris. 

Jamvero in Testamento, etsi nominetur hypodiaconus , ei tamen 
non modo nullum in officio sacro munus assig^tur, sed illi praeponitur 
lector, cui, praeter officium recitandi scripturales lectiones, committuntur 
munera auxiliaria diaconatus (0. 

Nonne haec indicant disciplinam, quam exhibet Testamentum, 
vetustiorem esse ilia, quam tradunt Didascalia et Cornelius summus 
Pontifex, proindeque auctorem Testamenti aetatem auctoris Didascaliae 
et Comelii Papae antecedere? 

d) Ex Testamento jejunium paschae, impositum cunctis fidelibus, 
solis constat duobus ultimis diebus, nempe parasceve et sabbato(0, 
quos Tertullianus (in 1. de oratione, 18) appellat dies, quibus ablatus 
est sponsus et solos legitimos. Jam vero idem Tertullianus refert 
(loc. cit.) quosdam (nex innovatione et citra traditionem majorum 
interposuisse semijfjunia , pane et aqua vzctitantesy>. Hujusmodi 
nonnullorum observantia tempore Tertulliani exorta, citra traditionem 
majorum y brevi propagata est, ut Didascalia illam veluti legem im- 
poneret, et Dionysius alexandrinus testaretur semijejunium a nonnullis 
in jejunium fuisse conversum. 

Ex quibus iterum concludendum est Testamentum praecedere 
Didascaliae et Dionysii alexandrini aetatem. 



(') Cf. quae infra dicemus de ordinibus inferioribus in dissertatione de hierarchia. 
(*) Cf. infra dissert de jguniis. 




V. AETAS AUCTORIS TESTAMENTI. XLV 

IV°. Imo emanatio libelH Canonum ecclesiasticorum ex Testamento, 
quam praecedenti capite demonstravimus factam ante medium saeculum 
tertium, postulat omnino, ut Testamentum ortum habuerit ante initium 
saeculi tertii. Debuit profecto tempus aliquod intercedere, antequam 
Testamentum ab auctore Canonum ecclesiasticorum in compendium 
contraheretur, eo vel magis quod nonnullis disciplinae capitibus utpote 
obsoletis alia fuerint ab eodem suflfecta. 

Juvat praeterea subjicere alia momenta, quae eamdem sententiam 
magis magisque confirmant. 

1°. Statuta Testamenti respicientia dotes, mores officiaque cleri- 
corum produnt disciplinam puriorem et consuetudini primitivae ecclesiae 
proximiorem. Sic prae ceteris praescribitur , ut episcopi et presbyteri 
eligantur coelibes vel saltem vidui, ut iidem commorentur in ecclesiis 
alieni a curis suorum, vacent diu noctuque orationibus, transigantque 
dies in frequentibus jejuniis, abstinentes ad vitam vino et camibus. 

2°. Celebratio synaxeos liturgicae die sabbati ad morem aposto- 
licum propius videtur accedere. (Cf. Act. XIII, 14.) 

3°. Plurimae occurrunt locutiones in Testamento, quae prae se ferunt 
notas vetustissimae antiquitatis, quarum nonnulae nonnisi apud scriptores 
secundi saeculi leguntur("). 

4°. Idem probat praecedentia data lectori super hypodiaconum, 
necnon assignatio lectori quorumdam diaconi officiorum, praetermisso 
hypodiacono. 

5°. Considerandum est et illud, quod in baptismo dicitur immersio 
fieri in aquis fiueniibTis. 

6°. Non solum non apparet redditio symboli ab electis facienda 
utpote nondum inducta, sed ipsa formula symboli fidei redtativa videtur 
nandum effonnata, eademque consistere tantum in illis interrogatio- 
nibus, qu^ fiunt ad trinam immersionem(0. 

7°. Praedictae interrogatianes non continent dogma de resurrectione 
camis, quod dogma ut arcanum tenebatur, solisque neo-baptizatis erat 
revelandum(0. 

8°. Item et sig^um crucis habitimi fuit uti arcanum. 

(*) Vid. infra in prolegom. z,Yl de fide auctoris Testamenti. 
(') Vid infra in dissert de baptismo. 



XLVI PROLEGOMENA. 

9^ Prae ceteris descriptio, quam nostrum documentum exhibet, 
aurorae conventus ad laudes Deo persolvendas revocat in mentem, 
quae Plinius in sua epistola ad Trajanum (inter epp. Trajani X, 97) 
refert de christianis Bithyniae, illos nempe stato die ante lucem solitos 
fuisse simul convenire ad canendos hymnos Christo tanquam Deo. 
Testamentum plane cum Plinio conspirat, cum statuit nonnisi ad auroram 
congregandum esse ccetum ad orationem et solis quidem diebus litur- 
gicis, qui (praeter epiphaniam, cujus tamen diem non assignat) in 
dominicam (') cadunt ; et laudes quae ab episcopo celebrantur, diriguntur 
omnes ad Christum uti Deum, minime vero ad Patrem. 

10°. Liturgia potissimum undique expressa maximae antiquitatis 
vestigia prodit Proclamationes illas diaconales ante inchoandam 
liturgiam : a St pets cUienus a prcecepHs Jesu, abeat! Si quis prophetas 
despicity semet segreget; ab ira Unigeniti semet servet! ne crucem 
desptaamus! a minis Domini nostri fugiamus; habemus videntem 
Patrem luminum cum Filio^ Angelosque visitatores.h nisi dicamus 
aetatem apostolicam attingere, ipsae certe non multum ab ilia abesse 
videntun Liturgia autem ipsa cum descriptione sancti Justini martyris 
concordare omnino videtur. Post lectiones ex Veteri et Novo Testa- 
mento, exhortationemque praesulis, magno silentio facto, fideles orant 
et sibi invicem dant pacem. Tota proprie dicta liturgia in una oratione 
eucharistica satis quidem prolixa, sed non interrupta, consistit et nonnisi 
ad finem eucharisticae precis populus acclamat: (cAmenf)), et immediate 
sequitur communio. Pariter orationi eucharisticae, ceu praefatio seu pro- 
cemium tantum praemittuntur brevissimae illae concitationes : (cSursum 
corda/y> et aSancta per sanctos!y>. Dlud quoque est attendendum, 
abesse in liturgia Testamenti tum hymnum triumphalem angelicum in 
fine praefationis, tum elevationem ante communionem, utpote nondum 
introductos. 

1 1 **. Ex disciplina de ministro communionis eucharisticae distribuendae 
probatur evidenter auctorem Testamenti ante TertuUianum vixisse. 
Siquidem Tertullianus , juxta morem jam inductum, ait aeucharistice 



(*) Quod autem Testamentum etiam sabbatum recenseat uti diem, in qua con- 
ventus aurorae celebrandus sit, videtur id respicere christianos ex judaeis, minime vero 
christianos ex gentibus. 



VI. AETAS AUCTORIS TESTAMENTI. XLVH 

sacramentum etiam antelticanis coetibtcs^ nee de aliorum manu quam 
prcBsidentium (i. e. episcoporum) sumimus^) : quam disciplinam testantur 
etiam documenta Tertulliano posteriora, uti Canones ecclesiastici (c. 46), 
Constit. ap. (I VIII. c. 13). 

Secundum pristinam autem disciplinam non episcopus, sed diacotmSy 
post expletam a praeside orationem eucharisticam, distribuebat singulis 
tum corpus, tum sanguinem Christi, uti testatur disertis verbis Justinus 
martyr (Apol. i, 186). Jam vero nostrum Testamentum hanc adamussim 
disciplinam perhibet, statuens, ut diaconus distribuat omnibus com- 
munionem sub utraque specie, exceptis presbyteris, quibus tamen debet 
pyxidem apertam exhibere , ut illi propria manu sumant sacra mysteria. 

12°. Tandem ea, quae occurrunt in Testamento de charismatibus, 
suadent auctorem ejus vixisse circa tempus, quo florebat Irenaeus, cum 
scilicet adhuc in Ecclesia viri habentes charismata ilia extraordinaria 
conspiciebantur (Iren. H, 32, 4). 

Siquidem in nostro documento sermo est de charismatibus sana^ 
tionzSy scienticB et linguaruniy quibus nonnulli praediti erant, non jam 
occulte et privatim, sed notorie et publice, adeo ut in conventu sacro 
isti distinctum locum occuparent, pro iisque in solemni mysteriorum 
celebratione ad Deum funderentur preces. 

Operae pretium est, ea omnia, quae in Testamento continentur de 
charismatibus, hie simul coUigere: 

a) In capite, quod inscribitur de charismatibus (1. L c. 47), auctor 
admonet, viros illos, qui inter fideles charismata revelationis, sanationis 
vel linguarum habent, habendos esse in veneratione propter ipsorum 
opera manifesta ac notoria vi charismatum. 

b) In capite de institutione presbyteri (1. 1, c. 29) denotatur oportere, 
ut in presbyterum eligatur omnibus eximiis virtutibus praeditus, ut 
dignus fiat, cui a Deo revelentur, quae conveniant, et donum sanationis 
ipsi concedatur. 

c) In sacra synaxi commemoratis viris charismatibus distinctis 
locus tribuitur in sanctuario ; et immediate post lectores, hypodiaconosque 
ad accipiendam eucharisticam communionem iidem accedunt (lib. I. 
c. 23). 

d) Tandem celebrans inter missarum solemnia specialem com- 
memorationem ipsorum peragens sic Deum orat: (nEos qui sunt in 



XLVin PROLEGOMENA. 

charismatibus revelaiionum, stcstine usque in finem; qui sunt in charts- 
mate sanationis^ confirma; qui habent virtutem linguarum^ robora-a. 

13°. In capite VI prolegomenorum nee non in decursu disser- 
tationum indicantur alia baud exigua neque levia momenta ad pro- 
bandum Testamentum ad saeculum Ecclesiae secundum merito referen- 
dum esse. 

VI. 

Fides auctoris Testamenti, 

Etsi Testamentum ubique orthodoxum se prodat, nihilominus, sive 
quoad sacram scripturam, sive quoad dogmata, continet nonnullas 
locutiones vel sententias a consueto dicendi modo veterum recedentes, 
quas hie ordine proferimus, etiato ut exinde melius aetas operis inno- 
teseere possit. 

A. De mysterio Trinitatis. 

1°. Voeabulum Trinitas (quo saeeulo seeundo usus est Theophilus 
antioehenus in ep. ad Autolycum) occurrit pluries in Testamento. In 
etuharistica tamen aratione enumerando sub invoeata Trinitate tres 
divinas personas, Filium eolloeat ante Patrem. Ita enim ibidem post 
anamnesim eelebrans orat : a Offerimus tibi hanc gratiarum actionem^ 

ceterna Trinitas^ Dominei^) yesu Christe, Domine Pater Domine 

Spiritus sanctey>. Notandum etiam S. Ignatium antioehenum in sua 
epistola ad Magnesios (e. 1 3) eodem ordine nominare divinas personas : 
(cStudete, ait, eonformari in doetrinis Domini et apostolorum, ut 
omnia .... prospere vobis suecedant .... in Filio et in Patre et in 
Spiritu», quod vetustissimum antiquitatis signum affirmat Remigius 
Ceillier (Histoire g^n^rale des auteurs saeres, pag. 622). Ceterum 
sanctus Paulus in formula salutationis seu adpreeationis , qua claudit 
suam seeundam epistolam ad Corinthios (c. XIII, 13), Filium nominat 
ante Patrem, quo ipso ordine memorata formula Paulina transiit in 
liturgiam byzantinam atque in ehaldaieam. 



(') Versio sethiopica apud Ludolfiim immutavit hunc locum, ita tamen ut locum 
esse mutilum et sensum imperfectum prseseferre Ludolfus in margine adnotaverit. 



VI. FTOES AUCTORIS TESTAMENTI. XLK 

2^ De Filio, quern Filiunt Dei mm, Primogenitum, Verbum Patris 
et Deum diserte profitetur, haec praedicantur: intellectus spiritus imper- 
scrutabilis et ineffabilis, manus et brachium Patris , prceco consilii 
Patris, filitis consilii et subsistentice Patris; quae praedicata frequenter 
in documentis ante-nicaenis occurrunt. 

Singularis tamen censenda est ilia locutio, quam episcopus in prece 
aurorae dirigit ad Filium: aTu habes, ait, essentiam nesciam laedi, ubi 
neque caries, neque tinea corrumpunt)). 

3°. Verba recitanda in distributione eucharistiae sub specie panis 
ita sonant: cc Corpus Jesu Christi, Spiritus sanctus ad sanationem animae 
et corporis)) (lib. 11 c. lo). Perspicuum est Spiritum sanctum hie sumi 
pro sanctificatione spiritus suscipientis sacrum corpus, minime vero 
confundi eucharistiam cum Spiritu sancto. 

B. De mysterio Incamatzonis. 

1°. Explanans in mystagogia Incamationem , de Filio Dei dicit: 
aEundem venisse in uterum virginalem sese occultando cunctis coelestibus 
exercitibus, atque phalanges adversas injecisse in ignorantiam» (lib. L 
c. 28). Plurimi inter veteres opinati sunt Incamationem fuisse occultatam 
daemoni (Euseb. quaest. ad Steph. I, c. 2 apud Mai nova Patr. bibl. IV, 
I, 220; Fragment, syr. Curet. 219. 250; Andreas Cret. or. IV in nativ. 
Mariae, Migne Patr. gr. XCVII, 854; Origenes homfl. VI in Luc; Basi- 
lius hom. in Christi generat. ; Hieronymus in Matth. I, 1 8). Etiam sanctus 
Ignatius antiochenus in sua epistola ad Ephesios (c. 19) scripserat: 
(uPrincipem mundi latuit Maria virginitas et partus ipsius et mors 
Domini: tria mysteria clamoris, quce in silentio Dei patrata sunty), 
ubi affirmando daemonem ignorasse virginitatem Mariae et ipsius partum, 
eo ipso includit eumdem latuisse adventum Domini in uterum virginalem 
seu Incamationem. Porro verba ilia (a sese occultando cunctis ccelestibus 
exercitibus cum venit in uterum etc,y> non videntur significare, Filium 
Dei angelis occultasse suam Incamationem, sed insinuare illud myste- 
rium in silentio Dei fuisse perpetratum juxta verba sancti Ignatii in 
memorato nuper loco. 

2°. In imponendo novo episcopo immediate post consecrationem 
jejunio trium hebdomadum, quae demptis diebus dominicis constituunt 

Rahmani, Testamentum D. N. J. X. g 



L PROLEGOMENA. 

decern et octo dies, subdit: «juxta numerum decern et octo ingressuum, 
per quos transiit Unigenitus veniens ad passionem», quasi ita rationem 
afferens dierum impositi jejunii. Quid sibi velint isti decern et octo in- 
gressus seu introitus ad passionem, prorsus non liquet. Ipsa quoque versio 
arabica ecclesiae copticse non satis perspectum habens» quinam sint isti 
decern et octo introitus ad passionem, eorum numerum ad tres reduxit. 

C. Quoad historiam evangelicam. 

Occurrunt in Testamento quaedam, quae evangelicae narrationi baud 
plane respondent, uti illud quod Dominus post suam resurrectionem 
fuerit palpatus ab apostolis Thoma, Matthaeo et Joanne. Undenam 
haec Testamentum hauserit, non constat. 

Item et illud, ubi apostolis Petro, Joanni, Thomae, Matthaeo et 
Andreae Dominum ante passionem suam coUoquentibus ingeritur Mathias. 
Forsan errori librarii tribuenda est adjectio ultimo loco Mathiae nominis, 
eo vel magis quod praedicti Mathiae in apostolorum collegium post 
ascensionem cooptati minus recte nomen scribatur in codice Mossulano 
sic Mathos («fl9oiea). 

niud etiam in Testamento evangelicae veritati adversatur, quo 
Petrus princeps apostolorum post Joannem vel alium apostolum non- 
nunquam commemoretur. 

Hie notare licet et illud, quod ubi statuit Testamentum, ut bapti- 
sterium habeat long^'tudinem viginti et unius cubitorum, latitudinem 
autem duodecim, subjungit ad primum tain figuram plenarii numeri 
prophetarumy> et ad secundum «juxta numerum illorum, qui pradicarunt 
in mundo evangelium». Notum porro est sanctum Epiphanium in vita 
prophetarum viginH quatuor prophetas recensere. 

Tandem a sacris litteris recedit, quod in Testamento (lib. I. c. 28) 
tribuatur Moysi textus Paulinus aneque oculus vidit, neque auris 
audivit .... quae Deus paravit diligentibus se». 

D. De hierarchia ccelesti. 

Praedictis subnectenda postremo sunt ea, quae attinent ad hier- 
archiam cceUstem. Testamentum itaque non solum diverso modo ac 



Vn. PATRIA AUCTORIS TESTAMENTI. LI 

Pseudo-Dionysius chores coelestes recenset, sed nominat quosdam, qui 
nullibi commemorantur. In quatuor locis fit mentio chororum hier- 
archiae coelestis, nempe: i° in Hturgia, 2° in oratione presbyteri ad 
auroram, 3** in oratione episcopi ad auroram, 4** in formula exorcismi 
in baptismo. Plenior est ilia, quae fit in liturgia, in qua recensentur: 
archangeli, dominationes , gloriae, throni, indumenta seu amictus(0, 
lumina, laetitiae et deliciae. 

Porro archangeli nominantur etiam in omnibus tribus aliis indicatis 
locis; gloria tum in oratione presbyteri ad auroram, tum in formula 
exorcismi ; lumina et dominationes in oratione episcopi ad auroram et 
in formula exorcismi; reliqui vero chori, nempe throni ^ indumenta, 
IcetiHce et delicice non commemorantur in tribus praenotatis locis. 
E contra occurrit in oratione episcopi ad auroram et in formula exor- 
cismi etiam mentio principatuum et insuper in formula exorcismi 
nominantur angeli. Cherubim et Seraphim. 



vn. 

Patria auctoris Testamenti. 

Deficientibus certis testimoniis, nequit tuta ferri sententia de patria 
Testamenti. 

In epigraphe quidem ad calcem ejusdem operis asseritur illud 
fuisse Hiersolymis transmissum ad mansiones. Sed praeterquam quod 
nullam meretur fidem inscriptio ilia a falsario ficta ad vindicandam 
auctoritatem operi apocrypho, alia videntur obstare, quominus Hiero- 
solyma vel Palaestina Testamenti patria esse credantur. Nulla enim 
per totum opus occurrit mentio neque judaeorum, neque ipsorum 
sectarum, neque eorumdem morum. 

Potius collocanda videtur patria Testamenti in Syria vel Aegypto, 
ubi vidimus illud fuisse vulgatum, notumque. Quod attinet autem ad 
aethiopes, censendum est Testamentum ad illos pervenisse ex alexan- 



(*) In Mystagogia de Filio Dei Unigenito praedicatur, eum esse coronam ange- 
lonim, robur archangelonim, amictum seu indumentum exerdtuum, et spiritum domi- 
nationum. 




LII PROLEGOMENA. 

drino patriarchate, cui ipsi subduntur. lam vero videtur Aegyptus 
excludenda ex eo, quod desk in ipso opere ritus exhibendi potus lactis 
et meUis recens baptizatis. 

Quamquam nos minime latet librum posse aliunde originem habere, 
quam ubi propagatus reperitur, nihilominus cum ex probabili nulla 
ratione possit alia patria Testamento assignari, arbitramur standum 
esse pro Syria, eo vel magis quod alia quoque ejusdem generis opera, 
uti sunt Canones ecclesiastici apostolorum et Constitutiones apostolicae, 
fere unanimi eruditorum judicio ortum habuerunt in Syria. 




\ 



TESTAMENTUM 



DOMINI NOSTRI 



JESU CHRISTI 



Rahmani, Tettamentum D. N. J. X. 



[Folio 339 verso columna i] 



•i»f^ .1^ ^ >H°«*^ ^3iM .Ui uj Ai Aa^ r^.t*r^ jl^ox* «..J^ >ifip ^.i .T^ 
f^ .f^cii»i\9 [col. 2] 4^p .^ii^iso >^,^^i\ A%i (OAo^cD KLimI 
^CQ ..1 n\^\ r^ftuUaz. »ii.i.x..i den ocd .m\t^3 ^ o^t^ (f^**^ 
vyf^ \ASkto f^Il^cD v^ .eoea OI^OaCD i^laA ^.1 «_diCD.l i^lloio^ 
•f^lCDOi.! Kljla vy«^ v^f^ ^ ^CW OaAi f^lauif<:3bd (^)^ii^.i r^cDJL»^ 

C) In codice S titulus ita legitur: r^^nhsnn Q2i&aAo.i f^ksflw Klai>A 
f^(&\i« ^ ^.1 1^ ^.1 ^CD fdbib :f€u^MXSn JL.az* •....J:^'^.! n£oiu.i 
^ f€lji%n tOMiuiu A» — Versio autem copto-arabica in codice Musei Borgiani 
de Propaganda Fide sic titulum exhibet: ^JJ\ UaV^ ^x"*^ ty^- ^^^^ "^^^ 

(') Secundum lectionem cod. S. — Codices autem M et B habent ISkO cum 
copulativa. 

(3) Cod. S habet re;^^;; rdballL^. 
0) Cod. S habet erronee ^i.tM^f^. 



[Fol. 339 vers. col. i] 

Testantentum seu verba^ qiue Dominus Nosier ex mortuis resurgens 

dixit suis Sanctis apostolis, quceque per Clementem Romanum 

discipulum Petri fuerunt in octo libris scrip ta. 

Liber primus. 
(Prologus.) 

Postquam Dominus noster, de mortuis resurgens, nobisque appa- 
rens, fuit a Thoma, Matthaeo et Joanne palpatus, effectique fuimus 
certiores Magistrum nostrum revera de mortuis surrexisse, factum est 
ut, procidentes in fades, benediceremus Patrem novi mundi Deum, qui 
per Jesum Christum Dominum nostrum nos salvos fecit Maximo 
perculsi timore permansimus prostrati tamquam infantes absque loquelaC). 
Jesus autem Dominus noster manum imponens super singulos nostrum 
erexit nos dicens: Cumam defecit cor vestrum, ingensque vos pervasit 
[col. 2] stupor? Nescitis ilium, qui me misit, posse mag^alia perpetrare, 
ad salutem eorum, qui ex corde in ipsum crediderunt? Nolite ergo 
sic esse obstupefacti tamquam statuae, noliteque tardi manere; sed 
tamquam filii lucis petite a Patre meo, qui in ccelis est, spiritum 

(0 In vers, copto-arab. pro hisce habetur «cecidimu8 super terrain tamquam 
mortui». 



(s) Cod. S habet 

(^) In codicibus S B cum vocali ^ scribitur hsec vox^ et apposito puncto sub 

priori littera jod, sic: ^i*f^. 

1* 



4 TESTAMENTUM D. N. J. X. 

^ jAdJo .ftfico ^CD •.^i^ .^i»f^o f<ba\^i\Si ciA ^iti^ko .Klauno 
i»f^ (^)^^30«^ .^ X9}f< Klautia K&joi ^infiQS; 



C<\\^ .*|^ .^^.OOOfM^ f^OCSf^O .f^^f<:bol ^.*|fdl\^.l f^^XASI f^ftciicu ^ 

f^^Q^f^ ^ raof^ '•^-i?^ *^ oiJdQrA ^cuo 0001^ 012^0 .(Oo 



^.1 1^1:^. ^O^co «^&u»iz. ^ijjJO «^JiA^.i f<lfuf^ .f^^oCMk. ^^dooLia 



(0 Cod. S item habet f^(i^oim\^o : sed Lagarde male pro ilia voce legit 



(«) Cod. S habet 

(3) Sic in cod. S. — Deest autem ^^J^in codicibus M B. 

(^) In cod. S manus recentior addidit 

(5) Cod. S habet 

O Cod S habet 

(7) Cod. S exhibet titulum hujus capitis rubro colore sic: f^SMoiSL.*! 

f^iA» A2^ •'--2:? ^^* 

(«) Ex cod S. — Codices M B habent ^ceic^. 
(9) Cod B habet semel tantum hanc vocem. 



LIBER I. DE FINE MUNDI. 



consUii et magnammitatis, et ipse vos implebit Spiritu sancto, dabit- 
que vobis ut mecum sitis in saeculum. 



Et respondimus dicentes : Domine quid est Spiritus sanctus, quern 
dixisti ut peteremus? quaenam ipsius virtus? Dixit nobis Dominus 
noster: Amen dico vobis, non eritis filii lucis, nisi per Spiritum sanctum. 
Respondimus ei dicentes : Domine noster, da nobis ejus modi (Spiritum). 
Et confestim Jesus insufflavit in nos, et post receptum Spiritum sanctum 
dixit nobis: Amen dico vobis, quod vos, qui facti estis discipuli regni 
ccelorum, qui corde minime dubitante in me credidistis, meque secuti 
estis, mecum eritis vos; et omnes, qui per vos intelligent et perficient 
voluntatem Patris mei, servabuntque verba mea atque passionem meam 
noscent, sancti fient, habitabuntque in mansionibus Patris mei, et 
a diebus malis Venturis liberabuntur, et ego cum eis ero ostendens 
ipsis vias meas, per quas illi vivent. 

E 

Responderunt Petrus et Joannes, dixeruntque ei: Domine, die nobis 
signa finis (mundi), omniaque, quae tunc patrabuntur ab iis, qui hunc 
mundum incolent, ita ut et nos ilia significemus iis, qui inter onmes 
gentes sunt credituri in nomen tuum, atque ita illae generationes ser- 
vantes (monita tua) vivant. Respondit Jesus dicens: Nonne, antequam 
paterer pro eis, vobis praedixeram nonnuUa de fine (mundi), propter eos 
qui (tunc) habitaturi sunt terram? Respondimus dicentes: Domine noster, 
sed nunc cupimus scire prodigia et signa exterminationis hujus mundi, 
si Dominus judicet quod utile sit nobis et illis, qui audituri sunt, ea 
cog^oscere. 

(*^) Co4 S legit J^.11.1. 




6 TESTAMENTUM D. N. J. X. 

pB.io .0)JL.i feaol^.! po f^iaia .iaof^o (0.:^dz* f<i!k.o .0) 



ftdiiA< 



»il.lZMl OCD .tAf^ >ij^ >.to.i diu& .\\*^ 

lojisao KIza.io fOf^lSb r^occfiol (f^^ 

f^^oiu&usL:^ fOcn\\'^ .f^iuiMr^ (^)f^i\9iz. ^ f<aru»r^ 

Co (0tic9Qf^:io .f^occMl ^^.^1^1x^.1 ^CD ^jiai [col. 3] 

•^..ociaiiuf^ «i'\\n .ftSix. 9j3j» .K^aflo^ »:ba»»i f^lx*i KlJuia ^^.^QOnlo 

..VsOl 09iaA».l f<XM.l «^.OCaJL99 .lAll^ lA^ ^a^^ .f^&U^l^ hfOX^ oX 

(0 Cod. S exhibet hunc titulum f^^S^lM.*! f^(&\0^«^ A^^po. 

(') Cod S legit .:^az* ^.1 f<i^. 

(3) Cod S habet »L.i ^ c^lsils* 

(^) Sic in cod. S. — Codices vero M B habent K^CXo in numero singulari. 

(5) In cod S »o. 

(^) Sic in cod S. — Codices M B habent in numero singulari f^d\ftia»f^ f^ivaiz*. 

(7) In cod S ticflf^o. 

O In cod. S w^i\nannf»o. 

(9) Cod M habet vyf<i6. 

'®) Sic in cod S. — Codices M B habent erronee KbocSua:!. 

") Deest in cod B. 

") In codicibus S B f<sb.i.i. 

'3) Codex S habet hunc titulum f^^ix. .lAliJif^ K^Sbo \\^. 

**) Deest in Cod B. 

'S) In cod B legitur 



LIBER L D£ FINE BfUNDL )r 

m. 

Respondens Jesus dixit: Tempore dispensationis meae, antequam 
fuerim glorificatus, jam vobis praedixeram signa annuntiantia prope 
esse exterminationem hoc mode: nimirum futuras esse super terram 
fames, pestilentias, confusiones, perturbationes , insurrectiones gentium 
contra gentes, ceteraque alia, quae dixi vobis; mandaveramque vobis, 
ut vigilaretis et oraretis. 

Modo autem audite, o filii lucis! Quoniam Pater mens, qui me 
misit ad suam haereditatemC), praecog^oscens quae futura sunt, prae- 
destinaverit ex ultimis generationibus in novissimis diebus vasa sancta, 
honorabilia et electa, idcirco exacte vobis manifesta faciam, [col. 3] 
quae post haec eventura sunt, quandonamque surrecturus sit ille filius 
perditionis, ille inimicus et adversarius, qualisque sit ille futurus. 

IV. 

Adpropmquante itaque regno, signa erunt ejusmodi: post fames, 
pestilentias et confusiones per gentes, tunc dominabuntur et praeerunt 
principes amatores argenti, inimici veritatis, occisores fratrum suorum, 
mendaces, osores fidelium, jactatores, hiantes aurum, inter se cognati 
quidem, non tamen sibi invicem consentientesC), cum quivis socii sui 
vitam perdere cupiet. Per eorumdem exercitus erunt angustiae magnae, 
fugae et efiusio sanguinis. 

V. 

Surget autem et in occidente rex alienigena, princeps summi doli, 
atheus, homicida, deceptor, cupidus auri, vaferrimus, pravus, inimicus 

(*) In vers, copto-arab. habetur ccquoniam Pater meus, prsecognoscens calami- 
tates, qu£ futurse sunt in novissimis diebus, prsedestinavit haereditatem suam et vasa 
honorabilia etc». 

(*) In vers, copto-arab. post haec additur de ejusmodi principibus «exordientur 
a regionibus orientalibus, minime dictamen consilii sequentes, sed quivis sodi sui 
vitam etc.*. 



8 TESTAMENTUM D. N. J, X. 

f^i^sosk r^ocni ^laCD •f^f<j[^^ r^23b.i 902.1^0 .i^iaia 
.«^i^f^ A^o v^ivuiJdQ A^ ^:i f^ocD^ .KlscD.! ia^^o ,f<i\nfi*w 

{>(^)f^oc» 0)f<90.i:i ft:2biiaz.o .KUai^i (')f^.if^i&o r^^ia 









dicb ^^.doeuiuf^ ^...docos Ia^ f^T<U» .f<iSm ^■\i\\ 1 ^.^dicb.! itlsi&r^ 
^.1 ^co .f<\\j >jLA^Aai v^iax. «^^f<ll rdzJ iir^ kAv^ .^.t1»&oq.i 

K^dtf^i^^Ci .^Qciaj r^iOAia ftOASoso .f<J»hha f^diuao^ ^.l f^iuJij>f< 

:«^^cnj f^ff^I^^ fi^\n\nn f^^.1^0 r^doCnsbAO ^.t f<aLi&a .C^)j# 



(*) Sic in coA S. — In codicibus M B legitur f^i\asuifi« in forma singulari. 
(*) f^:if^l^ est vox latina prada. — Codex S habet perperam f^l^f^A. — 
Cod. B habet in plurali f<ll&. 

{}) Cod. S habet in numero plur. f^bQ:i3. 

0) Deest verbum f^oda in cod. S. 

(^ Cod. S notat hunc titulum K^sa&..i f^o^i^ A2l^. 

(6) Codices M B legunt rcdoo. 

(7) Cod. S habet r^i>dL\^. 

(^) Cod. S exhibet hunc titulum T<J^\f< Aa^.i ^co A\pn. 

(9) Sic in cod. S. — Codices M B habent ^oorii x^^Jkt^ Aa^O. 
C^) Cod. S habet rt'Acbo cum n^/. 
(") Cod. B habet f<ix. in forma plur. 
C') Cod. S legit ^.lOSQO. 
('3) Cod. S habet «.^J^itlls .lAjjls Kboi ^.1 ^co. 

('4) Cod. S habet v^iuiiMf^ r^^odir^ r^^Kl^^f^O. 

('S) Cod. S hunc apponit titulum i^^oCMk..! rtdaldso ff^kx.CL^L A\yin 



LIBER I. DE FINE MUNDI. 9 

fidelium et persecutor. Dominabitur et in gentes barbaras et effuhdet 
multum sanguinem. Tunc argentum erit contemptibile et in honore 
habebitur aurum (tantum). Erit in omni civitate et regione direptio 
et praeda per latrones, effiindeturque sanguis. 

VL 

Erunt(*) tunc sig^a in ccelo: arcus apparebit et comu et lampades, 
(audienturque) tempore non suo susurrus et voces, aestus maris et 
terrae rugitus. 

vn. 

Erunt dein et signa super terram: draconum generatio ex homi- 
nibus, similiter et ferarum; puellae recenter viris nubentes parient in- 
fantes loquentes verba perfecta, nunciantesque tempora novissima et 
rogabunt ut interficiantur. Adspectus autem eorum erit uti adspectus 
jam provectorum in annis: cani enim erunt, qui nascentur. 

Etiam mulieres parient infantes quadrupedes. Aliae autem (muKeres) 
spiritus solum parient; aliae vero cum spiritibus immundis etiam foetus 
suos generabuntC). Aliae erunt in ventre divinantes, loquentesque 
incantationes. Et multa alia signa horribiHa erunt 

vm. 

In ccetibus autem, in populis et in ecclesiis erunt conturbationes(^) 
multae. Surgent enim pastores iniqui, injusti, contemptores, avidi, 

(*) Vid. inferius notam (3). 

(') In vers, copto-arab. habetur pro his «aliae mulieres generabunt natos per- 
vasos a spiritibus immundisv. 

(0 Inde ab initio cap. VI usque ad hunc locum, haec pars Testamenti habetur 
in antiqua versione latina, cujus fragmentum extat in codice Trevirensi N. 36 saeculi VIII, 
quod quidem fragmentum edidit M. R. James in Apocrypha anecdota etc., Cambridge 
1893, pag' 153 — iS4> qui editor opinatur istam primam partem Testamenti, quae 
respicit antichristi adventum et signa prsecedentia exterminationem mundi, exhibere 
Apocalypsim Petri, 

Rahmani, TetUmentum D. N. J. X. 2 



10 TEST AMENTUM D, N. J. X. 






aO ^lajt^O .f<^aAf< Kl^lO^ 
•f^iOLM.1 ^OTf&Z..*! KblCf^ Aii ^a\iT^O .f^llZ..! f^!i» A^ ^Am»0 

f^iX .ft^^Sfi\n AaAM ^^^u.«<^o . ^ d^ -'^^u Aa^ ^Alsf^ftcsn Kilo 

,f^A\niifVii^ .f^^cii*i:dQ .f^dtox-ia .(^)f^^flu»f^ i\f<i» .f<^aiJba*cD 

• • • • • 

.(Ov^^oaJ^ .(Of^li*iM .f^^aaa.TLba ,fi^i \ \ [fol. 340 rect col. i] 
^KSlm.! f<ll9oa& AinOi iuf^AaCLnfiD Jd(Ufi0.i ^cs i^ii^oia^tf ^colAbO 
•o.ta^ r^o ^f^ (^)aiflo f<(S\aab.i.i A\pn .i^A^ao Kluiio f^(&«aiftJkLMO 



•f^!?^ f^laf^.1 ^i\<nn .(")f^2iaa&:i K!si\& ^^ f^os f^ tt^Tiiin\ 



(*) Cod S habet formam singularem f<^CUSCD. 

(*) Cod. S in margine ad banc vocem notat f^Al^ KliT^O* ^lOiCD. 

(3) Sic in cod. S. — Deest autem baec vox in codicibus M B. 

0) In codice B legitur ^^.aJi^ov^ AaoflA. 

(0 Cod. B babet ^i:L:i. 

(^) In cod. S legitur f^f< ^KlU]9. 

(7) Cod. S babet omnes indicatas voces in forma plur. 

etc 
(') In cod. B babetur r<^A\i\*M fU9f< sine copnlativa. 
(9) Cod. S babet n^^ifc. 
(*®) Cod. S babet in numero plur. 
(") Cod. S babet ft:i.toa&0 
(") Sic recte in cod. S. — Codices M B habent 




LIBER I. DE FINE MXJNDI. 1 1 

amatores deliciarum, amatores lucrorum, amatores argenti, loquaces, 
jactatores, superbi, gulosi, perversi, protervi, voluptuosi, quaerentes 
vanam gloriam, currentes ex adverse contra vias evangelii, recedentes 
longe a porta angusta, procul repellentes a se quamvis humiliationem 
(seu passionem), neque commiserentur meae passionis. Despicient omnia 
verba veritatis, contemnentque omnem viam pietatis, neque ipsos pceni- 
tebit peccatorum suorum. Quamobrem diffundentur inter gentes incre- 
dulitas, odium fratemitatis, pravitas, acerbitas, negligentia, [fol. 340 r. 
col. i] zelotypia, inimicitia, dissidium, latrocinium, oppressio, ebrietas, 
intemperantia, lascivia, libido, fomicatioi cunctaque alia opera quae 
opposita sunt praeceptis vitae, 

Recedet enim a plerisque mceror, humilitas, pax, mansuetudo, 
paupertas, commiseratio et fletus, cum pastores ejusmodi exercitationes 
aspemaverint, minimeque executi fuerint, neque praecepta mea exhi- 
buerint, quin potius in populo veluti exempla iniquitatis ipsi exstiterint. 
Veniet tempus, quo nonnulli ipsorum me negabunt, excitabunt in terra 
discidia, et confident in rege corruptibiliC). Qui autem in meo nomine 
perseverabunt usque in finem, vivent. Tunc (praefati mali pastores) 
praescribent hominibus praecepta abnormia libro praeceptorum, quae sunt 
juxta placitum Patris mei; electi et sancti mei ab ipsis despicientur et 
inter illos polluti vocabuntur: illi, inquam, electi, qui sunt recti, puri, 
compuncti, misericordes, mites et mansueti, habentes continuo notionem 
illius, qui inter eos semper versatur, et dicentur fatui propter me, qui 
ipsos salvos fecL 

Eveniet et in diebus illis, ut Pater mens ex generatione ilia con- 
greget justos animasque puras et fideles, quibus ego apparebo et cum 
Ipsis habitabo, illisque immittam mentem agnitionis et veritatis, mentem 

(0 Versio copto-arab. pro hisce habet «et credent in reges mortales». 
(>3) Cod. S legit «.^qai. 




1 2 TEST AMENTUM D. N. J. X. 

f^ivarjASA «.«oaA iicf^o .:ia!Lf^ ^.^eori^n^ f<lioof^o .Klii^ r^u»^«^.i 
ocoftiuf^ f^^i^.i ^.^ooaL.1 t<lA)Cii ^^^Onni «^.i «^coA ^^^ofidio 

f^lAH Klix*! ^^ociajQ .K^iu ^jE^.iu f^aifsaoo .r^hxrCx^jo r^oco^ 
^..ooauod) 1^09 K!baL^.i »cdai=9 ^^_oiA»f<liQ ••aIaco^ KlbaL^ cOooja 
f<li^r< •0)«^ciiL.i f^ciAf^ «^vaJ AaASQC .f^t^Il^D _^^f^iuci 

^..gc ninn\ .JLn KlJufio [col. 2] (^)f^ji;ski Aa^ Ajoiiuo .r<!^ir^ ooiA 
{•^ii^^^^fteo.! ^^.osgiA «^ocos ^.1 Kilo .^ dies f^icbtiua ^iajJOoM.! ^aLi^ 
>fti^ f^kfiLuD .oooal f^f^iS^o f^&uaz. f<6cp^ ^.1 f^icuto .(^)| 



In cod S minus recte habetur ^uii.l. 
') Cod S habet ^m\\ne. 

3) Cod S habet ^oqou&&o iuaO. 

4) Idem cod S habet «^CDciAf<l. 
«) Cod S habet coiai. 

^) Sic inscribitur hoc caput in cod S: f<'^iai^f^ coiu^f^SO Ayafli 



LIBER I. DE FINE MUNDI. 1 3 

sanctitatis, neque desistent a laudibus concinendis, gratiisque agendis 
Deo ipsorum, Patri meo, qui me misit, omnique tempore loquentur 
veritatem et erudient illos, quorum probaverint spiritum, invenerintque 
eos rectos esse, et dig^os reg^o, illosque edocebunt scientiam, mag^a- 
nimitatem et intelligentiam. Et qui patientur persecutionem, ut vivant 
in pietate, recipient collaudationis mercedem. 

nils temporibus perturbabuntur omnia regna et mundus totus, erit- 
que angustia maxima atque inopia. Totus hie mundus tamquam nihil 
reputabitur, omniaque bona mundi a multis devastabuntur, eritque 
maxima penuria segetum, atque admodum dura hiems. Et principes 
erunt ran, et pauci possidentes aurum et argentum abundantesque 
hujus mundi fortunis, et filii hujus saeculi habebunt gestionem ipsorum 
aerariorum et horreorum, dominabunturque in foris emptionis et vendi- 
tionis. Multi affligentur atque idcirco Deum suum invocabunt, ut 
liberentur. Beati qui tunc rion erunt, atque etiam beati qui erunt 
quidem, sed sustinebunt. Quum haec itaque contingent, prope erit, 
ut, expleto jam tempore, parturiens gignat, 

IX. 

Tunc veniet filius perditionis, ille adversarius, qui jactatur extolli- 
turque, perpetrans signa et virtutes multas, ut decipiat universam ter- 
ram, praevaleatque super justos [coL 2] sanctos meos. Beati, qui per- 
severabunt illis diebus, et vae iis, qui in deceptionem inducentur. 

X. 

Syria diripietur, lugebitque super filios suos. Cilicia eriget coUum 
suum, donee apparebit, qui ipsam judicaturus est. Surget de solio sui 



(7) Cod. S habet _ 

(^) Cod. S perperam habet c<lai Ajlm^O sine ullo sensu. 

(9) Caput istud in cod. S prsesefert hunc titulum f^^oi^r^ K!i.i9f^ A^m 



14 TESTAMENTUM D. N. J. X. 

j<Mjae\ .f^Aa0.iaD .cbH K1^|9.i (0*Ico f^i\\^ f<i\z.ii.i .Ann.! i^^ia 
r^lLauio «..^liv0BJ f<KlA!^)9 ftfia^.1 A\**l •f^ji> Ao^^ tt^ilnn\ 
ii^Jada .f^iaia.! f^duiaLbs ^i\&^ ^^cdo .^...ocoL.! (')f^AiaabjjLi.i 

lAd:^^ r^^lAi >niia^\ •.Sa»iu]9^ rd^iKla .i^liaA^ f^* 

ftd:a4ft.i 

•»CD09*r^^ f^ftuacolxtO K!siA» •col ^^^ f<(&u>iOr^ .Sir^ .(OceA Aii\Ski\^ 

A\pti .r^^o.tiX.f^.1 (OrdjJiOf^ •rdlJbiUQaSO.T C)KLi2^ .r<!^W >.1aL'.T 

col iuf^.i .f^t^\ co*iur< f^^sofi^.! ^:i Sm .f^bo^a i^^Vm K^ 



(0 Deest •»€» in cod. B. 

(') Cod. S habet formam singularem. 

(3) In cod. S legitur f<aoiua.io .4»a2^.iO .qoIa Klisaif<|. 

(4) Idem cod. S habet f<!l\ll^ pro f^o.i^. 

(5) Cod. S habet col. 

(6) In cod. S legitur r^^^O. 

(7) Habet cod. M Kiiior^ in forma plur. 
(») Cod. S legit re:a.iaVe- 

(9) In cod. S legitur f<i^ Ali\yT) sine ulla particula. 
('^) Titulus hujus capitis in cod. S sic notatur: cp^uil r^^O^f^ A2^ 

C) Sic in cod. S, cum cujus' lectione hie concordat versio latina in fragmento 
Trevirensi (Vid. supra proleg. cap, EL). — Codices M B habent f^iuiO^ vyf^ 



•«• 



LIBER L D£ FINE MUNDI. 1 5 

splendoris filia Babylonis, ut bibat calicem, qui ei miscetur. Cappa- 
docia, Lycia(0, Lycaonia incurvabunt dorsum, quoniam multae turmae 
destruentur in corruptione iniquitatum earundem. Tunc patebunt castra 
barbarorum, egredienturque permulti currus, ita ut operiantur terram. 
Per totam Armeniam, Pontum et Bithyniam adolescentes cadent 
gladio, filii et filiae erunt captivi. Filii et filiae Lycaoniae sanguine 
miscentur. Pisidia, quae gloriatur, confiditque in suis divitiis, solo aequa- 
bitur. Gladius pertransibit in Phceniciam, quoniam (ipsius incolae) sunt 
filii corruptionis. Judaea induet luctum, et se praeparabit ad diem per- 
ditionis, propter suam contaminationem. Tunc abominatio desolationis 
congregabitur. Oriens expugnabitur ab illo (i. e. ab Antichristo) ; ex- 
pugnabunturque ab eodem viae. Gladius et flamma (erunt) in manibus 
ipsius; ardebitque furore et ira ignis. Haec est armatura judicii et de- 
structionis filiorum terrae, exterminatio fidelium, via effusionis. Quoniam 
via ipsius (i. e. Antichristi) est in errore, virtus ad blasphemiam, manus 
ad deceptionem, dextera in calamitate et sinistra in tenebris. 

XL 

Haec sunt signa ejus (i. e. Antichristi). Caput ejus sicut flamma 
ardens; oculus dexter sanguine mixtus, sinister caesii colons, duas habens 
pupillas. Ejus palpebrae sunt albae; labium ejus inferius magnum; femur 
dexter tenuis; et pedes lati; major digitus ejus contusus et oblongus. 
Iste est falx desolationis ('). 



(*) In vers, copto-arab. pro «Lycia» habetur erronee «Africa». 

(') Integnim hoc capitulum extat in fragmento versionis latinse quod contmetur 
in cod. Trevirensi 36. Ibi tamen istud capitulum prsscedit immediate cap. VI nostri 
Testam. Vide apud James in Apocrypha anecdota pag. 153. 

(") Cod. S habet coi\&fi9 absque copulativa. 

('^) Sic cod. S, cum quo quoad hoc concordat versio latina in prssfatis frag- 
mentis. — Deest tamen hoc comma in codicibus M B. 



1 6 TESTAMENTUM D. N. J. X. 

f<ls\ Af^.i .t^icoas.*! fV^iin ^oaA i^t^ i»f^ (Of^cnSi^^ .a* 

.1^ f<Xt^ , ^ oo tufta^ ^^ocoA^ ^QAoJO .Klli.*! >BflLni f^ ^^nirrin %^f^ 



r^iuak.iiu30 .f^ixa ^orA ^laiLo : Jfisb ^ (A^**^**^ ^A^r^ ^.>cd .0)^ 

>9t^3 Kllio^ .ii\^\ .f^lzul^ ^ oan\\ ^CuLia ^i^tnT, .t^i^l^L^ Of<X 

V* • ^ — — v^ ^ • 

^co [col. 3] .^jjLoao ^.*i%.i ^co tt^^oooX 1.1KS«0 .tCDoiur^ r^i» .r^liz. 

«_aitr^i\.*i f€!^t^ A^.i f€i5^r^ .^od Aa^cd «^.4?A i\i»t^ ..t* 
^CDO ^jjLok.! ^CD .O^ckA ^^.oUfioi^o f^ifuouM Of^i\x&i ^^.Onaii 

^li^ao .^^.oiuf^ ^uA (^)t^i\.*pA Aa^cd v^ •> f<i.iat^.i f^\it^o ..Ta^iiiu 
^coSc&o «.^iuf^ ^.ladno ^^.oftut^ |^-'^^\^*^ iuf^iASkz. .i& ('^)«^.o^t^ 
.cq\ i.ik..*i ^.ua ^^ yiK\ ,^ oAuf^ ^.laiL f^i\aae*.Tn90 r^i^o^iiua 
Kli^f^.*! ^■^i\j> ^^.oiuoco .jjoixxi f^djass.! .^...^dar^ f^ia^ftf^ .oUisa 

(') Cod. S habet f^:ioo A2^. 

C) In cod B habetur f^iiiorwX. 

(^) Praefigitur huic capiti in cod. S hie titulus: f^U:i:i f<lls\ ckA oio.i Seo A^pfl. 

(^) Sic in cod. S. — Codices M B habent rdia^i< 

(^ Cod. S in margine hanc vocem explicat per aliam i. e. ftViiufc. 

(^) Cod. B ex oscitantia amanuensis habet f^iC^]L& r^iu^iixao. 

(7) Cod. B habet f^ixxSol. 

(«) Cod. S B habent •^^?fA. 

(9) Cod. B legit f^(k.^iS^ forma plur. 

C®) Post haec verba excerpta ex Testamento codex S praesefert lacunam. Vid. in 
proleg. cap. ILL Deinde sequuntur excerpta ex capitibus 31, 33, 34, 36, 37, 46 Testa- 
menti, quorum variantes lectiones suo loco notabimus. 



USER I. D£ FINE MUNDI. 17 

XE 

Propter hoc dico vobis, filii lucis, adpropinquasse jam tempus, 
itemque advenisse messem qua metendi sunt rei per judicium. Erga 
multos judex se exhibebit benignum et imputabit ipsis (ad meritum) 
ipsorum opera. Cum autem judex jamjam erit venturus, dabitur signum 
electisy qui legem Patris mei servarunt. 

Xffl. 

TuncC) illi, qui timent verba mea, eaque in veritate et animo 
Hdeli adimplent, vigilabunt, orabuntque sine intermissione, considerantes 
sibi tamquam officium incumbere preces omni tempore (offerre), quin 
abripiantur, vel ulla re divagentur per hunc mundum, vel de eo soUi- 
citi sint, sed animo forti et mente nequaquam ancipiti ferunt quotidie 
super se crucem, ut adimpleant corde humili voluntatem Patris mei, 
qui in coelis est. Dominus est autem, qui curam et sollicitudinem 
geret illorum, qui veritati confidunt, illisque mittet, quae decent et pro- 
sunt, [col. 3] uti ipse noscit, et per manus eorum, quos et ipse noscit 

XIV. 

Haec ideo vobis praedixi, ut quovis pergetis animas inquiratis 
immaculatas et adloquamini eas, quae prosunt decentque, quaeque 
eventura sunt, item onuiia, quae vobis mandaveram, antequam glori- 
ficarer, ut iis credentes revera vivant Amodo enim fiet initium do- 
lorum partus, mysteriumque perditionisO. Redeuntes igitur ad ecde- 
sias, recte agite, bene disponentes ordinantesque : omnia operamini in 
sequitate et sanctitate. Cuique dicite, quae illi utilia suntC), ut Pater 
vester, qui in ccelis est, glorificetur. Estote sapientes, ita ut sciatis 

(') In versione copto-arabica ita legitur «Tunc jossit nos Dominus noster Jesus 
Christus dicens: dicite iis, qui timent verba mea, adimplentque in veritate, ut orent» etc. 

(') Pro his versio copto-arabica habet «Consolidate ecclesias, et inculcate iis 
offida, quse singulis conveniunt». 

Rahmani, Tesumoitnm D. N. J. X. 9 



1 8 TESTAMENTUM D. N. J. X. 

•r^ivk..T* KlLs ^t\*i\*yi.i «^jOjcq\o .t^i^cujJ^ ^inT,! ^jaioA «_afift*Sii\ 



»o Q90t!^ ot^c^ .^co Kllbsb .^dau A!lbo.i ^.i liua ^ .cvu 



aim \^o .^A^ ji&o^t^ K^lbaat^sQ uvicoos .vA ^iimiVn ^..^i^ f^x^ 
jaa\.*i »Qa!i^^ .vJl*.i ^^.ooauiuf^ ^^^coj.i ^Ajui&o ^jfiouiioa ^a!9QTn:n.i 
tODO&Uf^ f^ocoj.i ji.i\ f^lA^f^ .^ «sAr^ vO» ^li\nO .voXf^ ^^.rdA:^p 
cak^o Ja^nl f<idio Kli^Kla f^.iaA cnl ot^ .^rda i^i^.i;^ %fl3.l cicb 
]icb Klioiodk oii&doX f<^ttSfi\\ ^i.*i&\K2n .1^.1 .couiuf^ i*^ f^iu^t^ 

OQo&Ao .f^lz..iao.i i<!iz«i vyfia:io i^t*^\ m\ f^XS^r^n .t^l^oa re^.i 

^dtta^ f^ocD iuf^.i ^cb ^o\i*o ^^uao i^^ua »iai^ ^.t»CD .cu 
f^il&X&iu3 .1^.1 Klit^ '^^^ .^ciA TMt^O 



^ciAkao .03 ^iiim^an.1 ^ di cfa,i KlioioaX f^i\azA.i£ia ^Aii*iut^ 

•>f<^bu..*i t^i^OALn.*! t^oeo^ FfoL .^40 verso col. 1I 



(') Cod. M habet J^^r^sno^ cod. vero B scribit «fl9f^ftc0O. 



(') In versione copto-arab. hsec compendiosiiis exponuntur. 

(^) Deest in versione copto-arab. hoc integrum capitulum in quo intemimpitur 
series coUoquii Domini cum apostolis interrogatione mulierum evangelicarum Maithae, 
Marise et Salome. 



LIBER I. DE CANCINE ECCLESIASTICO. 1 9 

qua ratione suadere possitis eos qui sunt errore abrepti aut versantur 
immersi in ignorantia, ut, Deum noscentes, et pie ac pure viventes, 
glorificent PatremC) meum et Deum vestrum. 

XV. 
Postquam Jesus locutus fuit haec verba, dixerunt Petrus, Joannes, 
Thomas, Matthaeus, Andreas et Mathias(?) et ceteri: Domine noster, 
etiam nunc vere verba admonitionis et veritatis nobis locutus es, et 
multa concessisti nobis indignis et dedisti insuper iis, qui digni erunt 
per futura saecula, ut tua verba discementes, laqueos maligni effugerent. 
Attamen rogamus te, Domine noster, ut lucem tuam perfectam facias 
resplendere super nos et super eos, qui praedestinati et praedistincti 
sunt, ut fiant tui. QuareC), quemadmodum pluries petivimus a te, 
exoramus, ut nos doceas, qualis debeat esse ille, qui ecclesiae praeest, et 
quonam canone ille debeat constituere et ordinare ecdesiam. Cum enim 
mittimur ad gentes ad praedicandam salutem, quae est a te, oportet 
ut minime lateat nos, quomodo sint mysteria ecclesiae tractanda. Qua- 
propter ex voce tua, o salvator et perfector noster, cupimus plene 
discere, quomodo debeat placere coram te sacer praepositus, itemque 
omnes, qui ministrant in tua ecclesia. 

XVI. 
TuncO) Martha, Maria et Salome, quae nobiscum erant, responderunt 
dicentes: Sane, Domine noster, edoce nos, ut sciamus, quid faciendum 
sit, ut tibi vivant animae nostrae. Quibus Jesus respond^ns ait; Volo, 
ut in supplicatione perseverantes, semper colatis evangelium meum, ex- 
hibeatisque vos in exemplum sanctitatis, ad salutem illorum, qui confidunt 
in me et ut sitis per omnia imago [fol. 340 v. col. i] regni coelorum. 



(') Versio copto-arabica habet «ut . . . glorificent Patrem meum, qui est Pater 
vester, et Deum meum, qui est Deus vester». 

3* 



20 TESTAMENTUM D. N. J. X. 



f^il^Qxm f<idio i\'^\o .f^f^i.!^ %mTs >aKl6.i ocq\ o.tciasM\o Ofisa 



^•Mf^ .fteJ IJ1.TX..1 oco f<lar^.i OGoa .(OlAdA. >a.ua Aio.*io .f^Kl^o 
•c<:iCD Kla&u.*i.*io f<iOD f^.ioa&.*i i^Llm .^.1^.1 ocb.*i « ^Qa1 Klir^ i^ai^ 

^ ocofccicJi^yii ^ oo coJ!! ociuf^.1 .cculajj ciuao »af^ tCooiuK 

fVi\^T^ Kd2k& .Jbabn ^ f^f^L^Ofitti .^^ocn^iuf^ i^IAHo i^iO^I Kdik&o 






f^lijo^ «^€aA f^ocixj .JL.1 1^1 ^Vm^n 0).&f^:i ^.i f<20GU ^ 
o_cnl f^f^ •^:iQsa .i& ..ia^c^ ^j^oalaa^ Klsooi^o ,,^aAi3t.t^ ^ ocpAoiaQ 

I f^iui\5^a\ f^iskf^ ,Tt^n\%\ i&Hao ^^^^i\ r^ ou> 
O)f^z-iao «^^i\i\ vu]9 f<A .^^jifiki^iaa ^ rdi [^^ ^oa%3 Klli^r^ .^^.^pii^ 






(0 Cod. B habet 

{') Cod B habet KSuLazsa. 

(3) Co4 M habet Ai^. 

0) Cod. M habet f^l&:iCLo in forma sing. 



LIBER I. D£ CANONE ECCLESIASTICO. 2 1 

xvn. 

Nobis autem dixit Jesus: Quoniam et vos quaesistis de canone 
ecclesiastico, vobis trado et dedaro, quomodo debeatis ordinare et in- 
stituere ilium, qui praeest ecclesiae, et servare canonem perfectum, rectum 
et ex integro probatum, in quo Pater, qui me misit, complacet 

Amen dico vobis, is, qui vim prsecepti hujus et Testamenti hujus 
noverit, servaveritque, quae ibidem sunt praescripta, similis erit angelis, 
qui Patrem meum glorificant, et sanctus erit Deo. 

Obtestor Patrem meum cum tota sua virtute, fore ut ei, qui verba 
ista intelliget et exequetur, dimittantur peccata, etiamsi ilia fuerint 
innumerabilia, sicuti arena maris, et vivat ipse in me. 

XVffl. 

Quoniam porro in medio coetus populi existunt diversae et multi- 
plices voluntates cameae, et nonnisi pauci rarique operarii reperiuntur, 
tantum operarii mei perfecti discent pleraque verba mea, ea nempe, 
quae antequam paterer, in secreto saepius locutus sum vobis, quae vos 
cognoscitis, quaeque datum est vobis discemere. Mysteria enim mea iis 
communicantur, qui sunt mei, et cum quibus laetabor et exultabo una 
cum Patre meo, quique, quando soluti erunt ex vita, ad me venient. 

Cetera porro verba, postquam ea determinaveritis et definieritis, 
proferte in ecclesiis. 

Porro a die, qua fideles mei vellent scire, quae continentur in 
Testamento isto, ut perficiant ea, quae sunt Patris mei, ego ero cum 
illis, et inter illos glorificabor, mansionemque habebo apud ipsos, notam 
illis faciens per virtutem voluntatem Patris mei. 

Videte, ne detis sancta mea canibus, n^ ^ue proiiciatis margaritas 
ante porcos, uti pluries mandavi vobis. Nt unquam sancta mea detis 
contaminatis aut iniquis, qui crucem meam minime ferunt, vel iis, qui 
minime sese submittimt, ne penes ipsos in derisionem evadant prae- 



22 TESTAMENTUM D. N. J. X. 

«&^ ocpAu&ia f^.iaK^ ••.J^^^u rtda Jb» ocnlo .^nk. 
9^9 Kli^f^ .r^:ioD f^i\ai!aQLt2no .tjua^ ^.ta:L.i ^oicp .^il^^^so f<A.*io 



..^.clV'^P iuK^ujoi f<SMOi^ ^co .f^Spois.*! .^^.s^aoftcns iuK^ii«.*i tob 
.JL.1 f^ixhnso , ^«*^«^^ «<^o.ujLSO .^...oisufiai ft^\^\ f^inflo^o [col. 2] 

•f^&uXi^ f^toSk^ ^eo vyf^.r*i ^A*f^o .^cd vyt^.*i:i ^A*f^.*i ....olaX f^c< 

^^ oiaoabj iJi.ir.:i ocb tAi^n f^iuxu liua ^ 

^f^.*U..*i KliGo^:! fOu.Ta K^duA •^.loi.f^ ^li^^ 

f<ius\ Ocnl iuf^ KbcBi .t^iiM au^ i^iA^^f^ oA &uf^.*i r^ix^n Aio&a«.io 

»fi^itSfiT^:i oob 

•f^&Aii r^ioSbDO ..iM KlA.&2n 



ftli^i 



(0 In codidbus M B f^ocos absque particula conjunctiva. .. '^ 

(*) Deest in coA B. * 

(') De tribus ingressibus ecclesiae additur in versione copto-arab. «ut unus respiciat 
meridiem, alter ocddentem^ tertius regionem maritimam. 

(0 De numero prophetarum vide prolegomena cap. VL 



1 
i 

I 
I 



k 



LIBER I. D£ CONSTmmOME ECCLESIA. 23 



I cepta mea, vertantque in perditionem animarum, turn lis, qui dictis 

verbis adversantur, neque ipsa adimplent, turn eis» qui sine ulla udli- 
tate ilia revelant 

Communicetur autem haec traditio eis, qui sunt firmi, inconcussi 
et inflexibiles, quique praecepta mea et traditionem istam perficiunt, ut 
ilia observantes maneant in me sancti, recti et fortes, fugiantque a 
lapsu iniquitatis et a morte peccati, cum Spiritus sanctus eis concedit 
gratiam suam ad recte credendum, ad spiritualiter cognoscenda per 
Spiritum, quae Spiritus sunt, [col. 2] ad sustinendum laborem in spe, ad 
colendum evangelium meum in laetitia, et ad circumferendam contumeliam 
crucis sine haesitatione in ea gloriantes. Quoniam, amen dico vobis, 

1 qui ejusmodi sunt, habitabunt in ordine tertio(0, post mansionem 

Patris mei, qui misit me. 



XDC 

Dicam igitur vobis, quomodo oportet ut sit aedes sacra, deinde 
declarabo regulam sanctam de sacerdotibus ecclesiae. 

Ecclesia itaque ita sit: habeat tres ingressus in typum TrinitatisO. 

Diacanicon sit e regionis dextera ingressus, qui a dexteris est, ut 
Eucharistiae sive oblationes, quae offeruntur, possint cemi. Habeat 
Diaconicon atrium cum porticu drcumambiente. 

Intra atrium sit ades bapHsterii^ habens longitudinem viginti et 
unius cubitorum, ad prsefigurandum numerum completum prophetarumO), 
et latitudinem duodecim cubitorum pro adumbrandis iis, qui constituti 
fuerunt ad praedicandum evangelium. Aditus sit unus; exitus vero 
sint tres. 

Habeat ecclesia adem catechumenarum^ quae sit etiam ades exarci- 
zandorum: neque dicta aedes separata sit ab ecclesia (i. e. ab aede 

(') L e. in codo tertio. 




I 

I 






24 TESTAMENTUM D. N. J. X. 



i*&uo .>^^*** i*&u9 ^ flu c p .^ f<lii2au po.T i^id^t^ «t<T iVn.! t^&wko.*i 

.f<lai\flCO.i ooL.! f^^o.i ^:i »cp .1^^2000.^ *^^^^^ o«a .(^)r^&e«flLaa 
^i\ •f<jio.TMfl^ lA^ .^r^ •r'^*** «^^^ pQ -^^ f^"*^ (')f^ocoj 

poo f<liAu ^ ^^^ f^fli!^^80f^ col ^t^ r^fl^cns f^iua ^n ocp 

^ f^uio A2^o fltCfia&cCL AS^fl^ .r^AiTACiia r^&uiko.i ^coSb^ ^n ^ooia 
K!l.*i.i A\**i .f^k&9 f^^ po f<J»i& coi iuf^ f^ocoi ftijjo3.M 

f^oifk oiu 9^3 K!iA*f^ •f^ix&o.i f<!iai\i\ ^:i t^i\fla.*ica^:dal.*i vyi^ 
•K!i9*iflLo ^iaea:i ^ 010 0.1 i^co^su. ooiv^ .i^oia >i^ .f<iz2au2n juiflb 

lA^f^oD .^io&a t^&\fiiza^iu3 .f^aa^o Of^oa^ ^^^oeoMsXj^n 00b [coL 3] 

f^^o.i AicA .KUBoi^ po fli^ aiftiuf^ c<ooD^ f<xjkxn:i ^.1 K'ix&o.i 

«&«<Aifla.*ica^sa.*i »ob 



f") Sic in cod. B. Codex vero M habet ^i^l^L ns^n K^f< 

(*) Sic in cod. B. — Deest copulativa o in cod. M. 

(^) Sic corrigendum pro voce f<i*a.iSO, quae legitur in utroque codice M B. 

(^) Interpres Syrus vocem graecam fjXiKta^ quse significare potest turn statura turn 
iBtas^ in primo sensu sumpsit, cum sumendus fiiisset alter sensus, ideoque vertere de- 
buisset f^klaea KSJL^M ^:i ^od« 






LIBER I. DE CONSTITUTIONE ECCLESLE. 25 

sacra), cum necesse sit, ut (cathecumeni), earn ingredientes, et in ipsa 
stantes, audiant lectiones, cantica spiritualia et psalmos. 

Deinde sit thronus (episcopi) versus orientem, a cujus dexteris 
et sinistris sint loca (seu subsellia) presbyterorum; e regione quidem 
dextera sedent illi (presbyteri), qui eminentiores et honorabiliores sunt, 
quique laborant in verbo; e regione vero sinistra illi, qui sunt mediae 
aetatis. 

Sit porro locus throni (episcopi) elevatus (a solo) tribus gradibus, 
quoniam et altare ibi collocandum est. Ipsa autem domus habeat a 
dextera et a sinistra (*) porticus duas^ (unam) pro viris, (alteram) pro 
mulieribus. 

Sint omnia loca illuminata tum propter figuram, tum propter 
lectionem. 

Velum ex bysso pura confectum habeat altare, quoniam est 
immaculatum. 

Similiter domus baptismi (L e. baptisterium) sit velo obtecta. 

Commemorationis causa aedificetur locus, in quo considens sacerdos 
cum proto-diacono et lectoribus inscribat nomina eorum, qui ofTerunt 
oblationes, vel pro quibus ii obtulerunt, ut, cum ab episcopo sacra 
offeruntur, lector vel proto-diaconus nominet illos in commemoratione, 
[coL 3] quam pro illis sacerdotes coetusque supplicantes faciunt Talis est 
enim et typus in coelo. 

Locus presbyterorum sit intra velum prope locum comme- 
morationis. 

Xop^oa^ et gazophylacium integrum sit prope diaconican. 

Locus legendi lectiones extra altare parum ab ipso distet 

(') IsXst duse porticus vocantur in Constit Apost L n, c. 57 3ra<5TO(p6pia. 

(*) Sic in utroque codice pro f^ocooi. 
(^) In cod. B f^co^ in numero sing. 

Rahmani, Teatamentum D. N. J. X. 4 



r,.- ■"' 



26 TESTAMENTUM D. N. J. X. 

(^1.1 Aio&a*.io f^ia&OQ.*! .^CD r^i\^o.*i dial ,f<^anctti9^r^:i ^.^ i^ius 

^^cLai f<iis0 f^iua:i K!^iAi dial ^.*i f^ftuix^aaL» 



jtixoAiiu .ji.VtO ffif<S^n vyf^ r^ius f^ocb.*! ^.T liua ^20 .vv 

•f^&\\2aHt^ ^iii .f^Jido^ ^jlii .f^&va2i^ ^1 .r^iu A\Srrw ft^^^rn*ti kAv 
f^co&a Of^cD^iKM ff^:i .f^iif^ >tta».i .i^iiuudo jbum^ .kSiAu >iii 



f^ii^f^ 0)ff^.i ^ t^if&z. .pQuoffio t^coif^:! (')t^i\^o.io i^jml^i pod^t^ 

C) In codicibus M B i^boS^icn kA.^. 

0) Cod. M f^Avio.! Of^. (3) Cod. B rd.1 Ai^. 

(4) Vide supra notam 4 ad paginam 24. 

m, a. (S) I Timoth, m, 3. (*) Tit I, 7. (7) L Timoth. m, 3. (») I Timoth. IE, 2; 
Tit I, 9. (9) Tit I, 8. (") I Timoth. m, 2. 

(") Vide notam ad hunc locum in text, sjrr. 



LIBER L DE INSTITUTIONE EPISCOPL 2J 

Aides eptscopt sit prope locum, qui vocatur atrium. 

Item ibidem sit odes viduarum, quae dicuntur habentes pracedenr 
Ham sessionis. 

Aedes presbyterorum et diaconorum sit post baptisterium. 

Diaconissae autem maneant apud portam damns dominica. 

Habeat ecclesia in proximitate hospitium^ in quo proto-diaconus 
recipit peregrinos. 

XX. 

Post constitutam domum (ecclesiae), uti par et necesse est, ordi- 
netur episcopus, eligendus ab universo populo secundum placitum 
Spiritus sancti, qui nempe sit sine reprehensioneO, castusO, mitis, 
humilisO): absque cura, vigil 0), non diligensW argentum, sine vitu- 
peratione (•), non contentiosusO, commiserans, doctusO, non amans 
multiloquium, amator rerum bonarum W, amator laboris, diligens viduas, 
diligens orphanos pauperesque, exercitatus in mysteriis, quique non 
abripiatur circumvagans cum hoc saeculo, qui sit pacificus, perfectus in 
omnibus bonis, utpote cui concreditur ordo seu locus Dei. Bonum 
est, si (assumendus in episcopum) sine uxore sit, sin minus, qui fuit 
vir unius uxorisC") tantum, ut simul compatiatur infirmitati viduarum, 
Ordinetur (in episcopum), qui sit mediae aetatis("), non autem junior. 

XXL 

Qui talis ergo fuerit, die dominica suscipiat manus impositionem, 
omnibus consentientibus ipsius ordinationi, testimoniumque de eo per- 
hibentibus, una cum cunctis presbyteris et episcopis vicinis. 

Kdem episcopi manus, postquam eas praecedenter laverint, super 
ilium imponant. Presbyteri autem prope eos (i, e. episcopos) stent 
quieti cum timore, elevatis sursum cordibus in silentio. 

C) I Timoth. m, 2. («) I Timoth. m, 2; Tit 1, 8. (3) I Timoth. HI, 2. (♦) ITimoth. 

4* 



28 TESTAMENTUM D. N. J. X. 

l^ii^iflff .^int^ .T^ f^&OAOuSkt^ fCDoi^ f^fuf^ ^i'^iA ^.*i liia ^ 
ff^.*i.*l .f^iui»iii£M Kilo f^^oix*! iu.icUiA f^^ii^n i^^Olm.*! ^tAa&o 
%MS9 .f^^GuivA^.*! .f^isal'cnen i<i&lcu.io f^^'oAi^ f^i^seoos^no .f<x»'ino 

m 

•> f^cnlf^.l f^iuusa f^^-T^^a .f^^Oiiaiii^aQ i^ .^ua .t^hcsoa^ ^msd .i^bA^ 
•x^co ^ coA .maiea .1^ i^&CLottu&t^ :Ui» ^co (0^.*i ii>.a ^ 

«&ftli^oD [foL 341 rect. coL i] f^(&iau»ifitt2)o.*i 

oco •».vi^i\f^ vOfiQn ^co ^coi^ TtlLi^ ^i\aJ.i oco .f^AxaxM^soa 
c^aio f<lAjj.*io .f^LjjAXSno i^soi ta30&uf^.i 003 .^K^sooiv^n 

^.10 ^CcA^ CD^ol.^ 003 .^03*003 ^.lO ^CdIaI .^.li.*! 003 .f^VM AAI.IO 

f^i^oaj]^ :ua t^i\:uA t^^oiioxisn iisoi*.^ oo3 0003 ^oos ^oois.i 
^03i3f<A i\Aa^.i 003 .vJl.^ f<ioOfte Tnn\^\ .^'.to.*! ^os ^.laiLo 

ftlAM!! f^lV. ^^^^ •KIXa.TO VVAUjAo .03^03^0*03 .IilS vA 1&Z..1 OOS 

r^.tAjjL*.*io .v^ou ^..^.loiso ^^.Omazs vyjaox..*! f^ii\f<l3.*i ^io.*i oos 
K^.*i f^ni vJl»:i f<!s..ifle)Q iuaX iuiax. kA.*i oos i^oAt^ i^ua .vA*.*! 

r^llM^'oxM f^oa^o rtliZAia vd*.^ f^lcHool f^bai^.1 



(') In cod. B deest ^.l< 



UBER I. DK mSTITUTIONE EPISCOPI. 29 

Episcopi super ilium imponentes manus dicant : almponimus manus 
nostras super servum Dei istum, qui electus est in Spiritu in statum firmum 
et religiosum ecclesiae, cujus principatus est monarchicus atque indissolu- 
bilis, invisibilis ac vivi Dei, ad liberationem a judicio vero, et ad sanctas 
divinas revelationes, ad charismata divina et dogmata fidelia Trinitatis per 
crucem, per resurrectionem, per incomiptibilitatem in Ecclesia sancta Dei»(0. 

Post haec unus episcopus, praeceptum habens ab episcopis reliquis, 
imponat super ilium manus dicens invocadonem ipsiusmet ordinationis 
[foL 341 r. col. i] ita: 

Oratio impositionis manus super episcopum. 

aDeus, qui omnia in virtute fecisti et firmasti, qui fundasti conceptu 
mentis orbem habitabilem, qui omasti coronam omnium rerum a te facta- 
rum, qui dedisti eis in timore servare jussa tua, qui tribuisti nobis intelle- 
ctum veritatis, et notum fecisti nobis Spiritum tuum ilium bonum, qui 
Filium tuum dflectum misisti unicum Salvatorem nostrum immaculatum pro 
redemptione nostra; Deus et Pater Domini nostri Jesu Christi, Pater 
misericordianun et Deus totius consolationis, qui in puris altis habitas 
perpetuo, qui es altissimus, laudabilis, terribilis, magnus et omnia videns, 
qui omnia, antequam fiant, nosti, apud quem omnia, antequam sint, jam 
erant, qui illuminationem dedisti Ecclesiae per gratiam Unigeniti Filii 
tui, praedefiniens ab initio illos, qui cupiunt aequitatem et faciunt quae 
sancta sunt, habitare in mansionibus tuis; qui elegisti Abraham, qui 
placuit tibi in fide, et Henoch sanctum transtulisti ad thesaurum vitae, 
qui principes et sacerdotes ordinasti in sanctuario tuo altissimo; Do- 
mine, qui vocasti eos ad laudandum et glorificandum in loco gloriae 
tuae nomen tuum et Unigeniti tui; Domine Deus, qui non reliquisti 
sublime sanctuarium tuum sine ministerio ante constitutionem mundi 
et ex mundi constitutione sanctuaria tua omasti et decorasti princi- 

(0 Differt aliquantulum ha&c fonnula in saepius memorata versione copto-arab. 
Eadem tamen verbotenus adhibetur in Pontificali Syrorum. 



30 TESTABffiNTUM D. N. J. t. 



.^ 



(^i\&o.*i A^o «<&uik.*io f^ixzA.io vy^.iaA i.iz« vJl.*i r^fioiiA .aciXftAit^:! ocd 



•v^ i&aLn KlioD vAft.*! r^.ta:k. rdoiciii.i f^iso ocdo .vd i^JL.Tasn.*i 
Kftu^i&A .t^ivtta*oaM f^&df^ f^idusa f^cA^ .Kliat O^oia&sIo 






f€uJ^ hMASL^ f^ifikftt^ .f^l\fO ^ OCqJaI r^ix^ .f<^XlxM VvL.l f<SMOl 



.f^ivk..iA9 .f^laflUAS iCOLALbox. .f^Aia&ji&aQa ^.i vA i^T^\ ^v^.*! 
.f^^n rtbLso .reAioim^ .f^Aioi^bof^ •i^iio.iisas .(Of^Aioi^.ioAixi^oa 

•f^AioV^ .r^iu'noAio t^ivMcuLii vA oiofio «k .101.10^ AioX ^ ocbX 

f^ox. f^eoL .ro^u ^liuao ^^^nf^ f<isaa^ uniOo «&^a»f< 0)f<:MLL.*i 
«^%ifu .f^&Aii r^hcAcu f<sn^ %a^n:^ .1^000:1 ^n ^liva po 



(0 Cod M habet f^dujAXSa. 

(') Cod M habet ^oiA&x.o. 

(3) In utroque codice ooDO. 

(*) In cod M f^moi^3oiuLM90 cum particula copulativa. 

(') Cod B legit r t^^ilb i:! in forma singularL 



LIBER L D£ INSTTrUTIONE EPISCOPL 3 1 

pibus (L e. pontificibus) et sacerdotibus fidelibus juxta formam codorum 
tuonim. Domine, cui etiam nunc collaudari placuit, et dignatus es 
constituere principes (L e. praesidentes) populo tuo, illumina et efiunde 
intelligentiam et gratiam Spiritus tui principalis, quam tradidisti dilecto 
Filio tuo, Jesu Christo; da, Deus, sapientiam, consilium, fortitudinem, 
virtutem, unitatem spiritus ad facienda omnia per tuam cooperationem. 
Concede, Deus, Spiritum tuum sanctum, qui datus fuit Sancto tuo, 
mitte eum ecdesise tuse sancto et purae, et omni loco, qui laudes tuas 
canit. Da, Domine, ut servus tuus iste placeat tibi, ad enarrationem 
gloriae et laudem incessabilem, ad glorificationes perfectas, ad tempora 
propitia, ad orationes acceptas, ad postulationem fidelem, ad cogita- 
tionem rectam, ad cor humile, ad actionem vitae et humilitatis ac veri- 
tatis, ad scientiam rectitudinis. Pater, qui nosti corda omnium, huic 
servo tuo, quem elegisti ad episcopatum, ut pascat gregem tuum san- 
ctum et sununo sacerdotio fungatur sine querela, die ac nocte tibi 
ministrans, [col. 2] concede, ut appareat facies tua, eumque dignum redde, 
qui tibi diligenter et cum omni timore offerat oblationea^cclesiae sanctae 
tuae. Impertire ei, ut habeat tuum Spiritum poUentem potestate ad 
solvenda omnia ligamina, quemadmodum apostolis tuis concessisti. Ut 
placeat tibi in humilitate, imple ilium charitate, scientia, discretione, 
disciplina, perfectione, magnanimitate cum puro corde, dum orat pro 
populo, dum contristatur pro his, qui stulte agunt, eosque ad auxilium 
trahit, dum offert tibi laudes, confessiones ac orationes, in odorem 
suavitatis, per Dominum nostrum Jesum Christum Filium tuum dile- 
ctum, per quem tibi gloriai, honor et imperium una cum Spiritu sancto 
ante saecula et nunc et omni tempore et in generationem generatio- 
num, et in saecula interminabilia saeculorum. Amen.»0) 

Et dicat populus : Amen. Deinde conclamet: Dignus, dignus, dignus. 

(') In versione copto-arabic. prsescribitur post istam invocatioiiem seu orationem 
consecratoriam, «ut episcopi novum episcopum consecratum osculentur*. 



32 TESTAMENTUM D. N. J. X. 

•f^ius«.w f^&\^js .i<«\l.i i^^f< t^lbo &uf<i*&u .f^Jllo n 




.cnzfij jsAaio tt^^\ .ftLift KlAz. f^.i f<diol^ aioi Kl^x. OJLkso 




• tMZ9 (IJUli^ f<iAdl Of^ ^ 

liva ^ ^iSt. ^.1 ^di .f^iuaL col^ ^A:dbcu f<iAdi f<iAdi ^o^ 



•&!< .f^X9.i Af< r€uJLa^ Ar^ i^IMaA ^i^k. iauiutti .ifiUiAa 



r 



.1 



.>i\\i ftA col^ Aik ^.1 f^ildOAi .f^il^'rM f<if^:& 

V!i^ f^hJi^ *pQ«*a f<iux. cblaA 



OCD ^1 

A\pn ol .Ad^ftli f^ cnik Ak ^9 r^ims .^a?^ cqLoi 

<hiii^diKi.i ^m\\^*t)o •0)(UXMica f^ KftuiidlM 



(>) In cod. M legitur f<:»L&ao. 

(') Cod B habet Af<. 

(3) Cod B habet .juui&OO r^. 



(^ Vid in prolegom. c. VI^ quae diximus de hisce decern et octo ingressibus. 
(^) Omittuntur in versione copto-aiab. quae hie dicuntur de calice oblationis ad- 
hibendo ab episcopo jejunante, sive cum aegrotat sive cum sanus sit 



LIBER I. DE mSTITUTIONE EPISCOPI. 33 

Postquam constitutus fuerit (episcopus), populus per tres dies 
peragat festum, in mysterium (figfuram) illius, qui post tres dies surrexit 
de mortuis. Deinde quisque ei pacem det. 

xxn. 

Sit autem (episcopus) assiduus penes altare, perse verans in ora- 
tionibus diu noctuque, praesertim vero horis praescriptis noctis, hora 
nempe prima, media nocte et hora primae aurorae, cum exoritur dilu- 
culum. Insuper etiam mane (') hora tertia, hora sexta, hora nona, hora 
duodecima et hora lucemae (accendendae). Si autem quavis hora sine 
intermissione orationes offert pro populo et pro semetipso, bene facit 
Maneat autem in domo ecclesiae solus. Si vero habet unum vel duos 
sibi Concordes, bonum est si cum ipsis sit, propter supplicationem verbo 
simul concordem. Ubi enim duo vel tres congregantur in meo no- 
mine, ut noscitis me dixisse vobis, ego ero inter illosC). Si autem 
nequit integre totam noctem permanere, saltem maneat horis supra 
indicatis. Tunc enim angeli visitant ecclesiam. 

Jejunet tribus tribus diebus (^) totum per annum. Observet insuper 
jejunium tres per hebdomadasO) post ordinationem , juxta numerum 
decem et octo ingressuum excelsorum per quos transiit Unigenitus 
veniens ad passionem(^). Die autem dominica tantum vescatur cum 
pane etiam oleo, melle, sale et omnibus fructibus arborum. Vinum vero 
nequaquam gustet, exceptoC^) solo calice oblationis: hoc utatur et cum 
aegrotet et cum sanus sit. Bonum est enim, ut hie sit solis sacer- 
dotibus. 

(') In versione copto-arab. pro «mane» didtur «hora prima diei». 

(*) Matth. XVm, 20. 

(^) I. e. tribus diebus singulae hebdomadis. Vid. quse infra dicemus in disserta- 
done de jefuniis, 

(^) Versio copto-arab. addit «excepto casu quod episcopus consecretur diebus quin- 
quaginta (paschae)*. Eademque versio notat insuper jejunium esse solvendum die sabbati. 

Rahmani, Tastamentum D. N. J. X. c 



34 TESTAMENTUM D. N. J. X. 



f^aa^i ^ dicnXo .&Uf<3\if< ^cd Jdlio r^diis ^i Klx:dai=i .t<!sao, 

>LlJ.l .f^OCOl f<t^l f<3CDlQAa ^.llf< ..\i^T^\ f^.lf< ^^.ociA iuf 



».l 



•i^Qf^S ^cD ^cni^o .iMf^ f<dioicafia\ Klaiuk^tM iuf^&u&u».i .^cd .Am 

^CD OCD lA^f^ .KlM.lO nCEUk-iu .^^ .!& ^r^&U&U» 003.1 ^09 ^oal^ 

aA^ >^o .ft^\ A>iT. .^ft^ o^..Tft:i .iafiBi.1 oA jiM ^oA ..^.li iMr^i 
oiidso .ta^di f^z*.io KSmOii r^if^&.i Kli^^r^ .i^i^A .&x2kiu c^Jbi^ 



.&Uf<3\if<^ ^.1 f^y^^m^ssH .^.lon aaa.i ooA «^.o^.ii:i i^i^^r^ 

<«^ OainJ f^&Olaj.i >^ .^iioiiz^Q r^tir^ it^i^ (a:^..!! .la^.l i^lA^f^ 

.f<^fluiuldi.i f^o:ba\ f<&Adi f<S&jA •K'iuiaBs ^.i aioj ..^ 

{•aioJ kSuiI f<l&Aif< Klaje>.Tur» ..^^aI^oK'.i ^.i rrt\n*^\ 
f^BDi& JKuiSk f^ooai .aifids ^.1 .*Uk .f^Bf ii^ ft^\ ft^v\^:i .^03 •2JLm 
f^&vlsnir^o .ttlixSu^oo c^lsijta >^ aioi ohm o;^o .f<l^iii >5^f<.i 
ooA iuf^.i ^03(0) .i^o'ibo .r^iuULbox^flo aiA*HoSkrtb .r^iuJOio 



(*) Videtur legendum ^ 

(') Cod. M habet f<l\^aaa in forma sing. 



(') Pro «die jejunii» habet versio copto-arab. «diebus festi, quae occumint infra 
hebdomadem.* 

(') L e. disciplinam arcani. 

(^) Descriptio ordinis, quo clerici aliique ad altare cum episcopo celebrante 
stare debent, diversa est aliquantulum in versione copto-arab. ab illa^ quam exhibet 
textqs no$ter, 



LIBER I. DE OBLATIONE SACRIFiai. 35 

Sic autem post haec (i. e. praeter jejunium trium hebdomadum) totum 
per annum jejunet tribus tribus diebus. Reliquo vero tempore jejunet 
pro suis viribus. Camem nequaquam manducet, non jam quasi fit 
reprehensibilis, si illam g^stet, sed propterea quod escae, quae vim in- 
dunt, non conveniant illi, qui diligit infirmitatem, atque alia insuper de 
causa abstinere debet a carnibus, nempe ut sit vigil. 

Sacrificium sabbato vel die dominica tantum offeratur et die jejuniiC). 
Vespere autem hortetur docens secreta eos quos explorat habere aures 
ad audiendum. Si vero (die jejunii) in aegritudine corporis reperitur, curet 
statim semet sanare, manducans pisces, et semper sumens modicum vini 
sacrificii, ne, ipso decumbente, ecclesia (i. e. conventus) cesset, quin potius ut 
delectentur illi qui discunt verbum. Cum autem docet in ecclesia, sic doceat 
diligenter, tamquam vir cognoscens se in testimonium proferre doctrinam 
totius ministerii Patris omnium, quae accurate scribitur. Ea omnia dicat, 
quae ipse accurate cognoscat et quorum ipse memor sit. Si enim cognoscit, 
quae ipse loquitur, oportet ut speret auditores quoque intellecturos. 
Cum omni labore supplicet Dominum, ut ipsius verbum producat in au- 
dientes fructus Spiritus sancti. Operetur autem omnia ordinate et scienter. 

Dimittat catechumenos, postquam eos erudierit lectione, exhorta- 
tionibusque propheticis et apostolicis per verba doctrinalia, ut cogno- 
scant ilium (i. e. Dominum), in quem confitentur. 

Doceat mysteriaC) fideles, dimissis praecedenter catechumenis, et 
post instructionem secretam offerat, ut et illi cum timore ofFerant, 
cum jam agnoverint, cujus mysterii fiunt participes. 

xxm. 

Sabbato offerat (episcopus) tres panes in symbolum Trinitatis; 
die vero dominica quatuor panes in typum evangelii. 

Dum offert (episcopus) oblationem, velum portae (sanctuarii) sit expan- 
sum in signum aberrationis veteris populi, et offerat intra velum una cum(^) 

5* 



36 TESTAMENTUM D. N. J. X. 

ft^nf^ itluso liutoa f<u«» ^.i f<iJbQif^ .r<a^ ^^^oosuiiva .CDiiia 
^.1 f^oio .f<!iAft:i f<a^9 ftlzajee liifias oodi ^.i fi^iTSfiT*>i .1^^2009.1 



V 



f^^botjA A^ cD.*Uf< poAfiai Ajacd [fol. 341 vers. col. i] w^^nnftii^f^ 



f^f< .aiaiu f^ .aioi ^^.o^aaIm.! K^a^o .f<diKlf< Of< .KliMjicosn 



V 



<• f^lil oal ^f< f^.waSk.1 r^AiAflQ&r^ f<iu^ldi JElr^ ^ t^ 
cuai^^i^dQl .f^la^Ki f^ »crio&uf< f<iu^.i f<&AaAMs JBif< ^^_ 

•:*oa\ AvA 

A\asi f^3Mx».i cDi^^i ^ roissa jloi&s .A^ajtao f<«Ai\ jar^ 

{•CoA OCD 

(*) In utroque codice M B legitur f<l»diidiicO:i. 

ffSi quis prophetas spemit* etc in versione copto-arab. habetur «qui reiicit libros di- 
vinos^ semet segreget* et pro «ne cnicem despiciamus* habetur in dicta versione 
ccqui erubuerit confiteri crucem Christ!, abeat» etc. Praeterea in eadem versione desunt 
nonnulke proclamationes. 



LIBER L DE OBLATIONE SAOUFICIL 37 

presbyteris, diaconis, viduis canonicis, hypodiaconis , diaconissis, lecto- 
ribus (et) habentibus charismata. Primus in medio consistat episcopus, 
et post ipsum immediate sistant presbyteri hinc et inde, et post 
presbyteros, qui sunt in parte sinistra, sequantur proxime viduse, post 
presbyteros, qui sunt in parte dextera, stent diaconi, et post hos lectores, 
et post lectores hypodiaconi, et post hypodiaconos diaconissae. 

Episcopus [fol. 341 V. col. i] itaque manum imponat super panes 
coUocatos super altare, atque simul etiam presbyteri imponant manus. 
Ceteri autem sint tantiunmodo stantes (in silentio). 

Non recipiatur panis catechumeni, etiamsi filium vel uxorem habeat 
fideles, velitque pro illis offerre: non est ipsius oblatio ofFerenda, prius- 
4 quam baptismum susceperit. 

Antequam episcopus vel presbyter offerat, populus det sibi invicem 
pacem. 

Deinde, magno facto silentio, diaconus proclamet: 

Diacani proclamatio super Eucharistiam{^). 

In coelos corda vestra. 

Si quis odium contra proximum habet, reconcilietur; 

Si quis in conscientia incredulitatis versatur, confiteatur; 

Si quis mentem habet alienam a praeceptis, discedat; 

Si quis in lapsu est peccati, ne se abscondat; nefas est ei se 
abscondere; 

Si quis aegrota mente laborat, ne accedat; 

Si quis pollutus; si quis non firmus, locum det; 

Si quis alienus a praeceptis Jesu, abeat; 

Si quis prophetas despicit, semet segreget; ab ira Unigeniti semet 
servet ; 



(0 Versio copto-arab. quoad ejusmodi proclamationes diaconales dififert paulisper 
a textu syriacOy proditque recentiorem aetatem. Sic ex. causa pro ilia proclamatione: 



38 TEST AMENTUM D. N. J. X. 






f<s3f<o .f<(^caLxi>iea 1^:1 r^ii^ •t^^^ K^ocnio .«.jKxsb.i i^iiixsaa 
f<dir^di.i f<llAAf< .ft^iT All ool^ 7^^ .f^lat&i .KllOCD .i^i^Q ^.1 K!ai 



(0 Codex B conjungit ^..^^ cum fine prsecedentis proclamationis sic: 

(*) In cod M legitur f^laiOo A^.i. 

ad Spiritum s., diptycha prolixa, oratio dominica ante communionem etc., quae omnia 
ostendunt versionem illam copto-arabicam Testamenti comiptam esse. 

(3) £x versione aethiop. apud Ludolf ita corrigendus videtur iste locus «ad assidue 
te collaudandum per Filium tuum Unigenitum nunc et semper et in saecula sa&culorum.» 
Ex S. Justino M. etiam colligitur gratias in missae sacrificio Patri esse agendas /^ Filium. 



LIBER I. DE OBLATIONE SACRIFiai. 39 

Ne crucem despiciamus; 
A minis Domini nostri fugiamus; 

Videntem habemus Patrem luminum cum Filio, angelosque visi- 
tatores; 

Vosmetipsos videte, ne in proximos vestros odium teneatis; 

Videte, ne quis in ira versetur; Deus videt; 

Sursum corda vestra ad offerendum in salutem vitae et sanctitatis. 

Sapientia Dei suscipiamus gratiam, quae nobis donata est 

Deinde episcopus confitens, gratiasque agens dicat voce terribili: 

Dominus noster vobiscum. 

Populus respondet: Et cum spiritu tuo. 

Episcopus dicat: Sursum corda vestra. 

Populus dicat: Habemus ad Dominum. 

Episcopus dicat: Confiteamur Domino. 

Populus omnis dicat: Dignum et justum est 

Episcopus clamet: SanctaCO per sanctos. 

Populus conclamet: In caelo et super terram indesinenten 

EiicharisHa seu gratiarun actio super oblaiumemi*). 

Episcopus statim dicat: Gratias tibi agimus, Deus sancte, ani- 
marum nostrarum corroborator, vitae nostrae donator, incorruptibilitatis 
thesaure, Pater Unigeniti tui salvatoris nostri, quem ultimis tempo- 
ribus misisd ad nos redemptorem et praeconem tui consilii. Con- 
silium enim tuum est, ut salvemur per te. Tibi, Domine, confitetur 
cor nostrum, intellectus, anima cum omni cogitatione, ut super nos 
veniat, Domine, gratia tua ad assidue te coUaudandum, FiliumqueO) 

(') Sensus est Deum prodamandum esse sanctom per sanctos seu a Sanctis 
i. e. a fidelibus. 

(') Descriptio liturgise uti et teactus ipsius liturgiae in versione copto-arab. differunt 
ab iis, quae habet documentum nostrum^ ibidemque cum antiqua liturgia miscentur 
multa ex recentiori usu inducta,' uti hymnus triumphalis angelorum, epiclesis directa 




40 TESTAMENTUM D. N. J. X. 



.vyia f^lJLiMlo .&uKliJbSnf< vynaaes.! «<liii*f< .Kl*i20 vy^oai!^ ^^Lk. 
{•^jS0f< t-^^^ [coL 2] pal^o ^Ol^o K1z«cd .c^abiso vyioi^o 
•f<iii*ix. re'iCAflay .K^^u^.!* .it^Sa^ .1 i^dioaui^ .K^r^.i KlXuii ^r^ 

•Klafio^'cBJM ^.1 f<Afi9cpisk .f^ifsSsiM f^cuflDf^ .f^iii^&».i C)f^!»i2Qoi 
f<Sft£:&al .^.iiiea.i ^,.^01.1 i^iafl^ .!^Bl'.m i^iioz. vy&uf< ii^^r^ 
^ftLk. •uJ.if^ .f^kjj f<ciAf<i f^ia .f^la&nVjv f<3icnLl» .^il^Acso.! ».^cd.i 
•f^diolA^^ .r^dioiai^ .f<i\anjks\ .f^iuu^ica f<\ .^cd vy^cDCcn ^ 

.KlZ^OsA^ .f<diaflOlQA3 .K^JdOX..! .f^OTSO.l .f^A^f^lsb Jbl l<ttlS^.l 

Kif< .TH^r^ A^.i OCD •t^lAlbb.i Klaf< .f^bafi^aa.! •i^dio.ijj.i .f^iCDOii 
OCD .i^.iA4ih* vA*i f^ia .*ua .vviuiXMfios iuf< Jttiiasao .vvruKla 
f<&u^ldi 13 OCD .vAft.! f^ftJboi f^vso ^r^ .jal^^f^ ^oa^ «aU>?i 
CBS) ivfaS^f^ :i& .^39^ ^i^\%\ >CDO.T*Kla.i oco .vdf.! Kbaia iso 
vJl*.i f^i9 ioodir^ |i^dif< x^n OCD .t^lAo^ Kl^^i^olL »cn*dii.ix. 
f^lia^ ^.1 OCD ..iLiif^ f<iAo^ ^o f<3unn f<&»oi ^ la^ .»OLA)dir^ 
i<zu ^.1 KIxmA »CDO«*f< 2^fSk .,11^**^ Klauw f^ba^o .i^lbauo vJl»i 
f<ocD ^ixxJbo 9^.1 OCD .oiafiv v^.i ^_ojcd\ i^ixs Of^oSD.! f^Lajjo 
K^&ubalo .jA^xs f<fusftAo .^1^ o^ix..! «^^aal.i KIia^k^ .Kills ^ KlxaiA 
Klaf<.i f^ftu^iiAo •^o.ifiiu f^iaid^r^i i^iOflOf^o •K'wi f<iiCCdaio .r^ji 
f^icDOs diol f^A*Hi\o .M^^fia f^lAi».i f^iOf<o .OLO.!! AfiuAo •f<dbaxs 

(') Sic ex sethiopica versione legendum. In utroque autem codice M B legitur 
f<i\x^i Kbo^oi .f^^jAsm f^i\em»r^. 

(') In utroque codice M B legitur r^OSDO. 

(') Ex versione sethiopica sic corrigendus est iste locus. In codd. M S habetur 
erronee nudicina humiiiumy exaltoHo animarum. 

(^) Vid in prolegom. c VI, quae ibidem exponuntur de hierarchia azUsH. 



LIBER I. DE OBLATIONE SAOIIFICII. 4 I 

tuum Unigenltum, ac sanctum Spiritum tuum nunc et semper et in 
saecula saeculorum. Amen(0. 

Tu virtus Patris, gratia gentium, scientia, sapientia vera, exaltatio (*) 
humiliutn, medicina animarum, fiducia nobis fidelibus. Tu enim es robur 
justorum, spes eorum, qui persecutionem patiuntur, portus eorum, qui 
jactantur, illuminator perfectorum, Filius Dei vivi. Exoriri fac super 
nos ex tuo illo munere imperscrutabili magnanimitatem, confidentiam, 
sapientiam, constantiam, fidem inflexibilem , spem inconcussam, scien- 
tiam Spiritus tui, humilitatem, rectitudinem, ut semper nos tui famuli 
omnisque populus te pure coUaudemus, tibi benedicamus, tibi con- 
fiteamur, Domine, omni tempore, et te supplicemus. 

Deinde Episcopus dicat: 

Tu, Domine, fundator excelsorum, tu rex thesaurorum lucidorum, 
tu inspector Sion codestis, rex ordinum archangeUcorum, dominationum, 
laudum, thronorum, indumentorum, luminum, laetitiarum deliciarumque (^) ; 
pater regum, qui cuncta manu tua tenes et moderaris per consilium tuum, 
per Filium tuum Unigenitum, qui crucifixus est pro peccatis nostris. Tu Do- 
mine Verbum tuum, filium tuae mentis, filiumque tuae existentiae, per quern 
omnia fecisti, cum in ipso complacueris , in uterum virginalem misisti. 
Qui cum conceptus et incamatus fuit, apparuit filius tuus, natus ex Spiritu 
sancto et de Virgine. Qui, voluntatem tuam adimplens et praeparans 
populum sanctum, expandit manus suas ad passionem, ut a passione et 
corruptione mortis liberaret eos, qui in te sperarunt. Qui, cum tra- 
deretur passioni voluntariae, ut erigeret eos, qui deciderunt, perditos 
reperiret, mortuos vivificaret, mortem tolleret, vincula diaboli con- 
fringeret, mentem Patris perficeret, inferos calcaret, viam vitae 
aperiret, justos lumen versus dirigeret, confinem figeret, tenebras 
illuminaret, pueros educaret, resurrectionem manifestaret, accipiens 



(') Amm hie redundare videtur. 

Rahmani* Totamentum D. N. J. X. 



>^ 



42 TESTAMENTUM D. N. J. X. 

»i»f< .f^tn!^.! f^laSfluA f^AiCO ^^.O^asAaI.! ^CD .f^t^ »CDO&Uf< jL.i 

vy^20.t^ yiffmn\ .^ (')&unoicLr^.i ^cd Aab. .^.i f<!aoiAo [col. 3] 



AikO f<&ui9 oALi OCD pQ f<af< f^vso .f^&jLfBJsa .^dxft i^iso .^aLfA.! 
f^uuA (^)i&Uf< .f^-w K^oi f^vso .KbiiL cQSSa diol .T& .KdiLi i^ll^ 
ftl\ ^ f^oau.i >.ta^ .11^.1 f^diaKft.w.i .r^iCD r^^AoAf^bolo f<3CD 

f^ixnzaifia Ak ^ov^-di v^oz. :|a9.i .^ aco f^oalr^ ^f< .^.1 1^01.1 



(') Ex versione aethiopica sic coirigendus est iste locus i^t^Ojjn f<UUk Ar^ 
fOcD .^Ji%\\ CBIM oiu:*f< aafi9 .t^f< v^ »CDO.iiba\iA son* .\jMi 

^ n^i^lii 2i3Lf^ocn2i OCD .^SbQ:! »CDOov*^ M-ft^* Vid. notam ad hunc locum 
in versione latma. 

(') Probabiliter legendum ^ ^0&f<i. 

(3) In cod. B legitur ^iur^. 

(^) Deest ft!l in cod. M ex osdtantia amanuensis. 

(*) Vid. proleg. nostra c. VI, ubi agitur de ordine, quo tres divinae persons hie 
connumerantur. 



LIBER I. DE OBLATIONE SAOlIFICn. 43 

panem dedit discipulis suis dicens: accipite manducate. Hoc meum est 
corpus, quod pro vobis confringitur in remissionem peccatorum. Quo- 
tiescumque hoc facietis, resurrectionem meam facietis. 

Similiter calicem vini quod miscuit dedit (0 in typum sanguinis, 
qui effusus est pro nobis. 

Deinde dicat: 

Memores ergo mortis tuae et resurrectionis tuae, offerimus tibi panem 
et calicem, gratias agentes tibi, qui es solus Deus in saeculum, [col. 3]et sal- 
vator noster, quoniam nos dignos effecisti, ut staremus coram te et tibi sacer- 
dotio fungeremur. Quapropter gratias agimus tibi, nos tui famuli, Domine. 

Populus dicat similiter. 

Deinde (episcopus) dicat: 

Offerimus tibi banc gratiarum actionem, aetema Trinitas, Do- 
mine (*) Jesu Christe, Domine Pater, a quo omnis creatura et omnis 
natura contremiscit in se confugiens, Domine Spiritus sancte, adfer 
potum hunc et escam banc sanctitatis tuae, fac ut nobis sint non in 
judicium, neque in ignominiam vel in perditionem, sed in sanationem 
et in robur spiritus nostri. Sane, Deus, da nobis, ut per nomen tuum 
fugiat omnis cogitatio rerum, quae tibi minime placent. Domine, da 
ut expellatur a nobis omne consilium superbum, per nomen tuum, quod 
inscriptum est intra velum januae sacrorum excelsorum tuorum, quod 
dum audit inferus obstupefit, abyssus abscinditur, spiritus expelluntur, 
draco contunditur, infidelitas abigitur, inobedientia subjugatur, ira pla- 
catur, invidia effectum non producit, arrogantia redarguitur, argenti 
cupido exstirpatur, gloriatio aufertur, superbia humiliatur, omnis natura 

(') Manifestus est enror Ms. nostri hoc loco, ubi desunt verba consecratoria 

calicis, quae tamen restituenda sunt ex liturgia canonum ecclesiasticorum^ quae ex nostra 

hausta est Ita ibidem exstat consecratio calicis «Similiter calicem vini, quern miscuit 

dicens: hie est sanguis mens, qui efiimditur pro vobis». Insuper non solum evange- 

listae et sanctus Paulus, sed et ipsa analogia exigunt ut, quemadmodum super panem, 

ita et super calicem proferantur verba Chrisd DominL 

6* 



44 TESTAMENTUM D. N. J. X. 

acD .idi&UKLsn r^i» ^een rdii& Ai .f^a^AMicBO f^cmi .r^Ofi^ioQ 
^ti-iT^ x^ ^'uu vd:i >a.^ pQi ^CD ^.1 f^uiaA .f<*V90 IjAco 

^^.^cqX ,.in\T^ )B.T2nii^.i ooal .i^colf^:! f^ivl^QO i^ia .^oal &Uf^ 
f<diCUfi9r^l fdlAOia.l «^ca\ .vvOSOfi^ f^boloil i^dOS^ tt^i\Vj rdlAOiai 
f<<&iaifiAM.i f^iObos.! «^j^1€b1 ..ia^ f<'n'n\ .KluAli k1imo.i _ oj cbA .lix. 
.id!UB9 f^&>^ir^ ..^^ ^ll^s vJl».i K!U3^ ^.lAiL.! .^.dscb:! ^oi^ 
f^^oiii* (')^cDo .i^.idif^ nn>T, f<diaiaa*aia.i «_dsciA ..ik^ i^SbivA 



•cDoiuK^ax .KijbAxsn .^cub i^iinii vvialo .^vLka f^^jooz. Ain\\^w*w 



dlCUOZ..! KllA^f^ ••..S^f^O ^.^i^Q^ .ASdk^ &Uf^2^&&A» :f<lx:bUL2i9 

f^oia [fol. 342 rect col. i] i<&u^i^ dicuoz. ^m rrd&oattA&r^ 
oonV\n K^ v^3 KlLiiftf< .Klicp f^Liaiaa :ia9 «^J\xSia f<sof^o •f<lx*.*ia 



..1 
fracas :f<lifikCD f^Ainni\!\nnn.i f^!saiui» .^cd ii\9 poo 



vyra^ .f^^%9o.i 0X90X9 \VfKq%f%i ocd ocd vvl 

•>f^ocQi f<Ocai ttt^Sn\ coi^ isocOo .cd^u^Oax-Aui 



(') Deest o in cod. B. 

(') In cod. B ^cp :»^ ^.1 ^op. 



LIB£R I. D£ OBLATIONE SACRIFIOI. 45 

producens acerbitatem destmitur. Da igitur, Domine, ut oculi nostri, 
qui ad intus sunt, te intueantur, te glorificent, te magnificent et tui 
memores sint, tibique serviant, quoniam in te uno portionem habent, 
Fili et Verbum Dei, cui onmia subjiciuntur. Eos, qui sunt in charis- 
matibus revelationum sustine usque in finem, qui sunt in charismate 
sanationis, confirma, qui habent virtutem linguarum, robora, qui labo- 
rant in verbo doctrinae, dirige. Curam habe eorum, qui tuam volun- 
tatem semper faciunt, viduas visita orphanosque adjuva. Memento 
eorum, qui in fide obdormierunt, et da nobis haereditatem cum Sanctis tuis, 
concede nobis virtutem placendi tibi, quemadmodum et ipsi tibi placuerunt 
Pasce populum in rectitudine et nos omnes sanctifica. Da deinde, Deus, 
ut tibi uniantur omnes, qui participando accipiunt ex sacris (mysteriis) 
tuis, ut Spiritu sancto repleantur ad confirmationem fidei in veritate. 
ut tribuant tibi semper doxologiam et Filio tuo dilecto Jesu Christo, per 
quem tibi gloria et imperium cum Spiritu tuo sancto in saecula saeculorum. 

Populus dicat: Amen. 

Diaconus: SoUicite supplicemus Dominum et Deum nostrum, ut 
nobis concedat concordem mentem spiritus. 

Episcopus: Da nobis concordem mentem [£01342 r. col. i] in Spiritu 
sancto, et sana animas nostras per banc oblationem, ut vivamus in te 
per omnia saecula sseculorum. 

Populus: Amen. 

Haec eadem repetat populus orans. 

Hisce peractis, sit clausula actionis gratiarum hoc modo: Sit nomen 
Domini benedictum in saecula. 

Populus: Amen. 

Sacerdos: Benedictus, qui venit in nomine Domini, benedictum 
nomen gloriae ipsius. 

Omnis populus dicat: Fiat, fiat 

(3) In coA B K*f^3. 



46 TEST AMENTUM D. N. J. X. 

aixiJ f^f^ .avu f<i .f^Ooni i<\5ioi:i ft^^^tin f<^nnflfii^f^^_f^ 

«n^T*TfiT^ .K^siJte .f^lfi^onfiaASkr^ ^f<!l&CD ^..Onmi &\^M.v K^im^ 
•f<!llLax. «,.^ca\ iuf^.i «^^4>^ ^l&ca .OlnAHA&OCD .f^Oia .f^Avlsoii^ 

f^i^^ rtllijA .nfibf^.i jA oco .f^iuiiidoica kA r^cuiul^ .f<au.iD Klz*.*io 



•vA ^i&M f^if^la nn^f^n •>! *ac>'o .KlaiajA kA KIscd 

f^<^QAa2^ ^AacfiAQ ^.lOSQ .ifk «^^o!L^ .^^^ooAk ^fafloi.i ^.1 li\S ^ 
KLujI.1 f<!l5^f^ .^unfiai cklL*.! f^x^Soo ^ .iJi .f<l*i2QA f^.ioi 

{•.^oAf^ f^i^oX f^juaox. ^oUbosa 



(0 Amanuensis cod. B, postquam scripserat verba l^ixa ^, eadem verba mutavit 
in ^ann ^. 



LIBER I. D£ OBLATIONE SACRIFiai. 47 

Episcopus dicat: Emitte gratiam Spiritus super nos. 

Porro episcopus, si passus fuerit in somno profluvium, ne offerat; 
sed offerat presbyter; neque idem episcopus sumat ex mysteriis, non 
quasi sit poUutus, sed propter honorem altaris. Postquam autem 
jejunaverit et se lavaverit aquis mundis, accedat ad ministerium. 
Item et presbyter. Vidua quoque, quae menstrua fuerit, non accedat 
(ad sumendam eucharistiam). Similiterque quaevis alia mulier (menstrua) 
aut vir laicus, aut quisquis ex ccetu (qui profluvium noctumum habu- 
erit), ne accedant, honoris causa, nisi praemissis jejunio et lavacro. 

Suscipiat prius clems sequend ordine: episcopus, dein pres- 
byter!, postea diaconi, hinc viduae, tunc lectores, tunc hypodiaconi, 
deinde qui charismatibus fruuntur, et recens baptizati (et) puerL 
Populus autem hoc ordine: Senes, virgines (seu ccelibes), deinde ceterL 
Ex muUeribus primo diaconiss^, deinde ceterae. 

Quilibet suscipiens eucharistiam, antequam illam sumat, dicat: 
Amen. Et postquam receperit (manu) [particulam] ex eucharistia, oret sic: 
Sancta, sancta, sancta Trinitas inefiabilis, da mihi, ut sumam hoc corpus 
in vitam, non m condemnationem. Da mihi, ut faciam fructus, qui tibi 
placent, ut, cum appaream placens tibi, vivam in te, adimplens prae- 
cepta tua, et cum fiducia invocem te. Pater, cum implorem super 
me tuum regnum et tuam voluntatem, nomen tuum sanctificetur , Do- 
mine, in me, quoniam tu es fortis et gloriosus et tibi gloria in saecula 
saeculorum. Amen. Qua oratione finita, sumat 

Accipiens autem ex calice, dicat semel iterumque: Amen, in pleni- 
tudinem corporis et sanguinis. 

Postquam sumpserint onmes, orent confitentes et gratias agentes 
pro sumptione, proclamante diacono: 

Confiteamur Domino, cum ex Sanctis ejus (mysteriis) accipimus, 
deprecemur et supplicemus, ut in vitam et salutem animarum nostrarum 
sit haec sumptio, retribuentes doxologiam Domino Deo nostro. 




48 TEST AMENTUM D. N. J. X. 

KSuisA .K&Moieo f^icoai.1 f^!aocaI f^isQ Zf^^AnCtti^i^ ^1^0 
Aio.i .f^iuiioooieo i^iik. [col. 2] ^cd •f<x*fUi.i f<i*.ica:dQ .f^ft\at^.i 
pQ ^s&a f^A»^^.i f<i^f^ .|^\i*TBT. .icuaia vAii K^iHk'o •^.JUAt vyd ^1 

A&ftUBSJ ^OlAO.! f^LAMf^ .f^Golf^ ^ ^h\ KUfik.! ^.1 KlaA .f^^QAi^ 

^.Jkik^l^O .^..i^&iis at^^f^ KlxJf^ >iilO f^co.A.SQ^ (Or^dAK" .vy^Oai 
•&f^ .f^SdoijL ^.v ^ -^f^ rtsunn KboiaO i^iaoo i^lards .f^i.ica:dQO 



•fOcoL^ JLVDO ^AX.f^i>9 ^ aiA a f^^fluflbf^ KUmbsq ^.iiK^ .39^ 






Aa^ .Skf^ .acd 21^ f€0 f^odo^s aas» • 



(0 Cod. M habet f<bAf<i. 



LIBER I. DE CONSECRATIONE OLEI INFIRMORUM ET AQVM. 49 

Deinde episcopus: 

Domine, dator lucis aetemae, nauta animarum, ductor sanctorum, 
da nobis [col. 2] oculos intellectuales, qui semper te intueantur, aures, 
quae te audiant dumtaxat, ut anima nostra gratia repleatur; conde in 
nobis, Deus, cor mundum, ut semper intelligamus magnitudinem tuam. 
Deus admirabilis et hominum amator, bonas effice animas nostras, 
cogitationesque nostras inflexibiles constitue per eucharistiam hanc, 
quam sumpsimus nos famuli tui minimi, quoniam benedictum est 
regnum tuum, Domine Deus, gloriosum et exaltatum in Patre, Filio et 
Spiritu sancto cum ante ssecula tum nunc et semper et in omnibus 
generationibus et ad saecula infinita saeculorum. 

Populus: Amen. 

XXIV. 

Si sacerdos consecrat oleum ad sanationem eorum qui patiuntur, 
ponens ante altare vas illud (continens oleum), dicat submisse ita: 

Domine Deus, qui concessisti nobis Spiritual Paraclitum, Dominum, 
nomen salutare, (spiritum) immobilem, qui absconditur a stultis, reve- 
latur vero sapientibus. Christe, qui sanctificasti nos, qui sapientes 
eflfecisti misericordia tua famulos tuos, quos elegisti sapientia ilia tua; 
qui nobis peccatoribus misisti scientiam Spiritus tui, per sanctitatem 
illam tuam, cum concessisti nobis virtutem Spiritus tui ; qui sanator es 
cujusvis morbi et passionis; qui dedisti charisma sanationis illis, qui 
per te illo dono digni effecti sunt, emitte super oleum istud, quod est 
typus pinguedinis tuae, complementum tuae beneficae commiserationis, ut 
liberet laborantes, sanet aegrotantes, et sanctificet redeuntes, cum ad 
fidem tuam accedunt: quoniam tu es fortis et gloriosus in saecula 
saeculorum. 

Populus: Amen. 

XXV. 

Similiter ipsa oratio (dicatur) super aquam. 

Rahmani, Testamentam D. N. J. X. j 



50 TESTAMENTUM D. N. J. X. 

aca\ vA .f^soia jaalnjo .j^iti.i .mxo t^aaL : i^l^i 



v^SAil »^p iO&OLui .Aio Jojk^^ 000 vA .r^iao vA ^linftiSB 
^.10 t».i ooD r^iJbA .vd iiiuiT^ •«^.d^x&i.i Kli^OAJDaQo K^iiv: 






fi£*is« ^.lODo vA .^udkiasA vA ,^iiiinT*w vA lisaKlj K^bo^o 

<«^ qAf^ vA ^udjc^ieoa 



LXft.v9 f<li&\99 .f^is« f^iva^ miLo .f^&>:da^jj.i f^v^ .Klx^w f^oi.i 
•(lAjjLas.2a vA .i^(KiA.i f^^cA^.i f<iLxo» .rddoiiA mi;'^^*-^ .lM»f^ 

a\ ^ AUAZ. VV^QAa2^ Qol^.l OCD .f^lsi^:! f^ix^O f^l^OS .f^.TviJL* 

iuK^ f^iuilMieo r<l f^(Ki.i 000 .vvicAl f^laf<io .Klli-i^sn vA ^16.1 
onKni «_A>ca^.i Aco .^AaAftM Klif^ Kd&i^ f^lfioo^ kA.i f^lA^K" .v^ 
Kl^K!^ a^J\j^f^ ^cosi.l ^00 .^1^ aco^ .vyLb. ^Af^^ 

0) Cod B habet ^hsn. 



LIBER I. LAUDATIO AURORiE. 5 1 

XXVL 

Prima aurora episcopus congreget populum, ut officium persolvatur 
usque ad ortum soils. 

Ad primam coUaudationem aurorae, prope adstantibus presbyteris, 
diaconis, ceterisque (clericis) nee non fidelibus, sic dicat (episcopus): 

Gloria Domino. 

Populus: Dignum et justum est. 

Laudatio aurarce. 

Episcopus: Dignum et justum est, ut te laudemus et exaltemus, 
tibique confiteamur, ineffabilis Deus, qui cuncta fecisti. Animas nostras 
sursum expandentes, elevamus coUaudationem matutinam ad te, Domine, 
sapientissime, fortis et multae misericordiae Deus, confirmator et tutator 
animarum nostrarum. Te laudamus, o Verbum, qui genitus es a Patre 
ante saecula, quique solus cum Sanctis tuis requiescis [col. 3], qui celebraris 
laudibus archangelonun ; o opifex, qui non fuisti manibus confectus, 
o declarator sacrorum invisibilium , purorum et immaculatorum; o qui 
nobis nota fecisti mysteria abscondita sapientiae, et promisisti nobis 
lucem immortalitatis, tibi gloriam tribuimus in sanctitate pura nos 
famuli tui, Domine. 

Populus dicat: Te laudamus, tibi benedicimus, tibi confitemur, 
Domine, teque supplicamus, Deus noster. 

Insuper (subdat episcopus): Deus, genitor lucis, principium vitae, 
donator scientiae, largitio {sic) gratiae, conditor animarum, auctor rerum 
pulchrarum, donator Spiritus sancti, thesaurus sapientiae, effector rerum 
bonarum, Domine, doctor sanctitatis, qui arbitrio tuo mundos tenes, 
quique es susceptor orationum purarum; te laudamus, Fili Unigenite, 
Primogenite et Verbum Patris, qui omnem gratiam tuam concessisti 
nobis, qui te invocamus adjutorem, Patremque tuum genitorem. Tu 
qui habes essentiam nesciam laedi, ubi neque caries neque tinea cor- 



5 2 TESTAMENTUM D. N. J. X. 

A iUAZ«.l OCD .KIjjJ f<i\OSn ^ A ixsoOji.! aCD .f^lCDoA f<»OCD^ 

Kl2«oilo .vvasf<i ^ iuiua ft^n^\ga.i dcd .r^o.iaL^ ^ i^i\oif<Stf 

•^ ^f<JO vJL.I «<jA1 .1490 .^ ^.icb vJLa!! ^ oA ^Of^ .lA9 Kl4:2AZ.l 

^'^^^ ^CD .f^iCDOi.i f^lsf^ f^ciAf<A ^ ^iua v^dia .ias.i ocd 
1^.1 (^) f<i\CkSkj^ Annn*i ^|Lia.i f<!l5^f^ .jiaaxi .^.Qolf^ vA.i 

{•f^isQ vA*.i K'fiaL^ ^ f^hJknsLh\ vy^ isQi^J 
^u&z&ic0 vA .^.io» vA .^ufiiasa vA .^iajjaxsq vA : 

^ f^ioa f^iuiaax.^ vA ^iAic0 :ao^ isoKls f^^anmi^f^ 
.^oLk. 149.1 OCD .f^oAr^".! 1^19 .vJl.i i^<V\a&\9ai r^linoA .^1 f<sba& 
p9 f^A^i .!& f^SuLAX^o f^^i9 cai^.i OCD .f^9r<' >i:k. .A^ ^ A^.i oco 
f<liiAli\i f^lxSks Ako .Ajji AiLi f<lijk& Ak.i ocd p9 .vyjoi.i t^iujji 

.f<iaJU»2D .f^OLO^L ^ISO JtfOjf^.l OCD .^IfiDOV^^f^ (^1 ^CD ^oi .f^&lSM 
OCO .KlLxtf ^.1 Kloi^SD iu90 .KljjLjJl f<lSf<:bA A I^OCpl OCD .f^Ol 

ft^^SJiiii ^.JuoA.i OCD .^ ^f^ >LAi KliDia&.i f^infio ,cDal^i 
OkIs CD 10^91 OCD .fttouj^.i r^(&\aiA£sa iuf^.i9!L .^i!|^icao f^cborc:^90 
iu99.i OCD .^f^ f<fi9r^29o ^i^goo .jKif^ jBfti&^ic90 [fol. 342 vers. col. l] 
^ix. r^^oaa.i r^iOfiDr^ ^.i ocd .^axaau.! ^ QJciA JKir^ f^o\ f^iutof^ 
nV^i^ 1 ^ dic bao .^A9f^j^.i ^ ojc b.io f<li2kfiOL2D.i KlSf^kaso ocd .^ 

.vyi^ ^Af&^.l «..^cb ^ .JKir^ xui.i i^^CUal^ cdI^i ocd 




.lA KIjLd.i r<lloof^l9 jtfLU^^ .v^ ^A2k&U]9f^ .Ifki f<!lA^f^ .K^ijnaT. 

(') Cod. B habet r^^Osu^. 

(') Cod. B habet KllCDiOA9i in forma sing. 

(*) Vide supra proleg. c. VI. 



LIBER I. LAUDATIO AUROR^E. 53 

rumpunt(0, qui iis.. qui toto corde in te confidunt, largiris, quae angeli 
cupierunt inspicere; qui custos es lucis aeteraae, et thesaurorum incor- 
ruptibilium, qui tenebras, quae erant in nobis, voluntate Patris tui illu- 
strasti, qui ex abysso in lucem nos extulisti, ex morte vitam nobis 
dedisti, ex servitute libertatem concessisti, qui per crucem nos effecisti 
familiares Patri tuo; per evangelium tuum ad coelorum excelsa nos duxisti, 
et per prophetas tuos nos consolatus es, qui per te nos domesticos Patris 
luminum reddidisti. Da, Domine, nobis, ut te laudemus Deum nostrum, 
ut semper cum gratiarum actione indesinenti concinamus tibi laudes, 
nos famuli tui, Domine. 

Populus: Te laudamus, tibi benedicimus, tibi confitemur, teque 
supplicamus, Deus noster. 

Episcopus etiam dicat: Triplicamus tibi collaudationem istam ex oribus 
nostris ad imaginem tui regni, Fili Dei, qui per saeculum, qui (es) super 
omnia cum Patre, quem universa creatura coUaudat, cum a metu Spiritus tui 
trepidat, a quo omnis natura contremiscit timetque, quemque omnis anima 
justa benedicit ; ad quem nos omnes confugimus, qui perturbationem, tempe- 
states, ventos nobis sedavit, qui factus est nobis portus quietis et asylum 
a pernicie; in quem spem salutis aetemae reponimus; qui iis, qui maribus 
et procellis jactantur, placatam serenitatem tribuis; qui in morbis [fol. 342 
V. col. i] supplicaris, et gratis sanas; qui concomitaris eos, qui detenti sunt 
in carceribus ; qui nos a vinculis mortis liberasti ; tu consolator miserorum, 
afflictorum et eorum, qui laborarunt et se defatigarunt in cruce; tu, 
qui quasvis minas a nobis repellis; qui dolum satanae propter nos re- 
darguisti; qui ipsius minas abigis, nobisque das fortitudinem ; qui omnem 
errorem depellis ab iis, qui in te confidunt. Te, quem laudarunt prophetae 
et apostoli in abscondito, laudamus et nos, Domine, tibique doxologiam 
elevamus, ut cum per te intelligentes facti fuerimus, in mansionibus vitae 
quiescamus facientes semper tuam voluntatem. Da et nobis, Domine, ut 
ambulemus secundum praecepta tua. Nos omnes in misericordia visita. 



54 TEST AMENTUM D. N. J. X. 

.vJLsi f^.va& ^^ vAoai.1 f^i» ^ ocpa .^liis ^^^^^ (i^-ia:^ 
iY^^*^ ^.V ^ •Sif^ •f^lau.ia KImOTIO i^ij9.io f^lar^.i .vy^O&lsa 

.f^JLCLSW «i99 (')f^.l^ ..^aif^ f^iujLaX.^O f^HCLMUA .^iMM 

•^1^ f<\oic3 .KLfiBOas fOiaoiao f<!i&cD .Kl^ix..! r^kiu.io «^^,ayii\T..io 
^ TMK^^^ i^iuioax.^ f<i^coQ .r^iA^ f<laEj[KD .i^iA^ rdiiLdajLsa 






•f^iuioi ^oalAno .rdlM» A^.i i^iaauob f^iCDOl.i r^aacol f^lare'r^^ 
KlX.iO K^Qfi^Oa.! f<iaak. .K1mi.i f^ia.icoDOo K&MO&cn f^iCDOi.i f^iao&uiao 
f^kiXooo f^ f^oooia .f^kilooD KSiOacM ia^a.i ^ ^na^^.i ocd .f^i\a^cusso 

KlaiLcui ^.ta ^o .jKir^ JL^Aiflaea ^ciii^ f^ivaauisa ^.la pQ:i ocd .vA 
IaSo. ocd .jKif^ aoAft A^^.i .ftCD .ua) vy f<!!zi.i ^:io.i oco .jKii^ i^^ ^callik 
^ikftjik K1^L& kA.i ft^T ^\nn [col. 2] ^ dicnl .^MaJ.i ^co ^oi i^l^a, 

C) Cod. B scribit .V>. 
(') In cod. B deest ^. 

(*) Ad litteram quod per Moysm, 



LIBER L LAUDATIO AURORifi. 55 

minimos nempe et magnos, principem et populum ipsius, pastorem et 
ipsius ovile, quoniam tu, Domine, es Deus noster et benedictum et 
laudatum regnum tuum, Pater, FUi et Spiritus sancte et ante saecula 
et nunc et semper et per generationes generationum et in saecula in- 
terminabilia saeculi. 

Populus: Amen. 

Psallant psalmos et cantica quatuor, imum quodC) ex Moyse, 
(alia) ex Salomone et ex prophetis alia sic: 

Psallentes pueruli, duo virgines, tres diaconi, tres presbyteri. 

Et pariter collaudatio proferatur ab episcopo vel a presbytero 
himc in modum: 

Gratia Domini nostri vobiscum omnibus. 

Populus dicat: Et cum spirito tuo. 

Sacerdos dicat: Etiam laudemus Dominum nostrum. 

Populus dicat: Digne et juste. 

Sacerdos dicat: Defixa sint corda vestra. 

Populus dicat: Habemus apud Dominum. 

Collaudatio finalis. 

Domine Pater, donator lucis, auctor omnis virtutis, omniiunque 
spirituiun, obsignator lucis aetemae et rector vitae, causa efHciens deli- 
ciarum et immortalitatis, qui nobis dedisti, ut tenebras materiales per- 
transiremus, qui largitus es nobis lucem immaterialem, qui vincula 
inobedientiae dissolvisti, nosque fide, quae tua est, coronasti, tu, qui 
non recedis a famulis tuis, sed continuo in ipsis existis, tu, qui non 
negligis eas (i. e. animas), quae labore ac metu tuo te supplicant, qui cuncta, 
antequam cogitentur, intelligis, cunctaque scrutaris, ante quaevis consilia, 
qui largiris, antequam te rogamus, ut dones; cuius beneplacitum est 
exaudire eos [coL 2], qui tibi animo non haesitante inserviunt, rex luminiun 
principalium et militum ccelestium, qui audis archangdos glorificantes 



56 TEST AMENTUM D. N. J. X. 



Kl*isQ ^ oiSb. .^f^ jjLU^ic90 ^_aci9Lria .i^iuinT^gft nd^f^l^n »x*i.i 




vOL» .Ull f<lljl*r^ .f^MnOT ^oiLb&^o Aflbj vA .,flfi\nj 

KI&1AI.1 KlLo KftOCO.l OCD •KlXf.lO ^ .\i^T. .^dz* f^T^O ! f^CRlfik 
•f^T^>.l f^la.lCll^lO .r<cSu»n KlllCQlM OCD .f<l*l&20.1 f^llOX. .f^\ t\ ^ Klio 

•vyL.i f<A.i f^:us:s>Jia .i^icdoi.i Kla*\\ .f<&dau>i K^iaix^oo .r<'(&\Q».i 

i^AiaZAisa vyKftf^ JKlf^l oco .f^&ca^.! f^<^0».l ^oiadJiX i>^Ao 
•la:! f<ooi& OCD .(')iuaJ.lf^ AurtlJi^Ai A^.i oco •f^:^Q» i 



.I^&\S&1.1 



%hc^ vvOsr^ .MO .A>\nn f^.i«jAf^o .i^bOAA r^icoAoi 



»cDO^f^ Kboeoiia .vy^i^ K^jiaxsa .^u>ic0 c^i ^cd.i f<lix..iaz2a ocd 



{•^JLMJA&aO 



v^^ .^i« v^L, ,<.i^ ^ ^^ K',«l^ 




ockA .f^.iCD r^^anz.iA .Klz*.Ta f<l*isQ vA ^iAieo : Klico^ 

A ^.la^ cn*.%iit!s»i .^cd .r^iuJUiftvKM f<i vs9.i f^^oirsoACD A i\acn*.i 



OjoA .r^JK^i^ f^iu^i^ Kfti?.! ockA .r^^OSQ.i .f^iOfiOi^ r^lSkf^oX 
•f<l»oi .iA9 ^ AuAi»i ocDl •i^CDlrC' ^^ocos.i rcfld^f^ .vyl^ ^ 

kA.1 ^CD f^ip Kli.l j;CD ^oi .f^laOfA.! OCD.l CdSLaI CdI^ CUi 

^ olSb. ,vy^\ni\ jTTn .149 .vvaar^" ^ol r^<^OSaiJi ^.i A ^.la^ .^ii\x2Q 
r^i\&z^i\a.i OCD .^liaocoao f<i .^UfittAAMn ooA .f^isQ vA*.i f^.ia:A 

(0 Co4 B habet v>^ kA.1. 
C) Cod. M habet iuiJ.i. 



LIBER I. LAUDATIO AVROK JE. 57 

et in eis requiescis, Domine, exaudi nos, te rogamus, et da, ut fidenti 
animo, voce incessanti te laudemus, te exaltemus, tibi elevemus doxo- 
logiam, ut a te conservati et luce direct! nos famuli tui, te, Domine, 
glorificemus continuo. 

Populus: Te laudamus, tibi benedicimus, tibi confitemur, teque 
supplicamus, Deus noster. 

Sacerdos: Domine Jesu, exaudi nos; sancte, qui fuisti vox mutis 
loquela destitutis, firmitas paralyticis, illuminator caecorum, director clau- 
dorum, purgator leprosorum, sanator fluxuum naturae, medicus surdorum, 
debellator mortis, tortor tenebrarum, radius lucis, lucema inextingui- 
bilis, sol, qui nescit extingui vel flaccescere, sed semper in tuis Sanctis 
duces, qui omnia simul concinnasti pulchre et exornate, tu, qui es ratio 
ordinis et proportionis , qui super omnia palam emicuisti, tu salvator 
hominum et auctor conversionis animarum, qui de omnibus, ut par est, 
soUicitus es, tu creator angelorum, exomator singulorum, consilium 
Patris, qui intelligentia et sapientia mundos constituisti simulque fixisti, 
et a sempitemo tuo Patre ad nos missus fuisti, tu intellectus es spi- 
ritus incomprehensibilis et inexplicabilis, declarator invisibilium, gloriosus 
es et admirabile nomen tuum; ideoque et nos famuli tui te laudamus. 

Populus: Te laudamus, tibi benedicimus, tibi confitemur, teque 
supplicamus, Deus noster. 

Sacerdos: Triplicamus banc coUaudationem tibi, Domine sancte, 
qui dedisti nobis in te fidem indissolubilem , per quam praestitisti, ut 
nos vinceremus vincula mortis, qui creasti mentes rectas eorum, qui in 
te confidunt, ut dii fiant, tu, qui nobis concessisti, ut per spiritum 
conculcaremus omnem potestatem illius, qui ex adverso est, ne violare- 
mus ea, quae inviolabilia sunt, auctor fuisti, ut amicitiam haberemus 
apud Patrem tuum per meditationem tuam. Exaudi, Domine, nos 
famulos tuos, tu, quem sine intermissione oramus, qui nostrae suppli- 
cationi dedit (szc) vim contra eum, qui ex adverso est, tu, quem omni 

Rahmani, Testamcntum D. N. J. X. $ 



58 TEST AMENTUM D. N. J. X. 



.t^\nAn\.i acD \nnn\ f^Lxu •aoo* ^.i 






.f^i^K" (A^.i ^^.^obA .jBkJ^ 0)r^l^a4ikjj i^lX 
f f^isQ iui^.i .\\*Tn .1^ A^ .i<^ f^'iffiDT^ 









•f<l^CD \spf^i\h\ f^lii^ ^aid\so ^1*00 .f^lai^o r^'oolf^ «..^aA ^(< 



KCX-Sa >^ ^.lf^:i r^X£dLs\ f<lx^.lLO i^jjois.i ocd .i^ciAf^ t&r^ f^.i 

.1^ .CoImjAo AfiQ& »CDflAiUA .Ifk ••ftiJJ^f^ f<lftf9QO f€UJLMM f^ 

jj f^^oaAf^.1 KlxSklsn OGol .r^ts f^.VJJLA »oa*u> .ifk Ajit: 



^co f^ftu^iiA .i\4jj f<i^T pQ A^.i .r<jLAn f<2aoisQ ^.1 ociA 



C) Cod. B habet i^iCdoilAAi K^iX. 

(') In cod. M tA.ilf^ sine o copuladva. 



C) Cf. Apoc. I, 8. 



LIBER I. mSTRUCTIO MYSTAGOGICA. 59 

tempore rogamus ad debellandum improbum, exaudi nos rex in saecu- 
lum; consolare viduas; adiuva orphanos; energumenorum, qui a spiriti- 
bus impuris vexantur, miserere, eosque purifica; edoce insipientes;'converte 
errantes; [col. 3] detentos in carcere libera; nosque omnes tuere, quoniam 
tu, Domine, es Deus noster et bqnedictum gloriosumque est regnum tuiun. 
Populus: Amen. 

xxvn. 

Post haec compleatur oratio: et exinde lector legat prophetas et 
ceteras (lectiones) ; presbyter autem vel diaconus legat evangelium; 
demum episcopus vel presbyter doceat quae conveniunt et proficiunt. 
Deinceps fiat oratio, et catechumeni suscipiant manus impositionem. 

XXVffl. 
Postea episcopus instruat populum circa ea, quae sunt secreta. Si 
autem episcopus non adest, dicat presbyter, ut fideles noscant ad 
quexnnam accessuri sunt, et quinam ipsis Deus et Pater est 

T 

Porro instructio de mysteriis (seu mystagogid) ita proferatur. 

Mystagogia qua profertur ad Jideles ante oblaHanem. 

Qui fuit (0, qui prope adest, et qui venturus est, ille est qui passus, 
sepultus est, resurrexit et a Patre fuit glorificatus. 

Die est, qui compedes nostras a morte solvit, qui a mortuis resur- 
rexit. Non est homo dumtaxat, sed una et est Deus, qui per Spiritum 
sanctum camem Adae cum anima restituit immortalitad, quoniam in 
spiritu Adam servavit Ipse est, qui Adam jam mortuum induit, eum- 
que vivificavit, qui ascendit ad coelum. Sub ipso occubuit mors, quae 
per crucem devicta fuit; dirupta sunt ejusdem vincula, per quae olim 
diabolus contra nos praevaluit. Per passionem ejus (Filii) idem dia- 
bolus impotens et imbecillis visus est, cum (Filius) illius laceraverit 
funes et (contuderit) vim, laqueosque disruperit, ictuque percusserit 
faciem ipsius. Qui itaque tenebris plenus erat, commotus est extimuit- 

8* 



6o TESTAMENTUM D. N. J. X. 

• • • • 

t^\>\T, OCnX .rf^oiSQ.l f<jjOlO f^^oilu.! f<SL€ks\o .f<l&f<Ji23b »X*1.1 

•f<lr»f^:i f<!i&i.i&oo i^ OkIioco .f<aufui.i f^iZAio .f<^d\^Moic0 ff^o&lsa.i 

♦ f^at^.l r<!l:k.i.i .f^,T»f^ .lOoco 
•f<ooi& •r^liDia& .r^iooflU tCDO^r^":! acD .^.loso ^iil^ifn**i 9^ 
•f^iioz. .rdiibjUDoM .r^i^^ .^^ .Klii^an .KliASbo .i<!ii.*us« .Kliiiuufio 
.f<h\€LkSOf^ .f^joi .KUiiOr^ .r<![:k.i^ .i^liLLsn .KIa^i ocd .JL.! f<'iflUL 

• • • 

[fol. rect. 343 col. l] K^^oz. ^ .1^ .cn^ kA.1 »cDO^f^ .i& Aaz. ^nn\M\.i 

K^^OiilX (')lCQl».l OCD .JL.l r<jA0.1 I^JlSOO •rt'^CUb.tDO f^IlJ kUioio 

f^lOf^ co\^:i OCD .»CDoiur^ ^,.,ocn^\ ^m\\n .i& .cd\ ^ 

>cdcJL^.i ocd .f^ha^n r<li^.UJfio ocd .rdAifia^i^ ^ .la^ f^ia Aikf^^ 

KlA»oie« f^lar^ >i:k. t^^\v ^.loo .tCDoiui^ K^cd^i^ .1^ f<lCD 

f^l^^i^ r^^f^ .Klxxilia.! KlflOLSJ^ CU09f^:^ .azM^K' 9^ .im^^i^ 
rdAlsOnfio K^^oLmjAo KlijJboaL.i t^^v^so ^cnl^ pQ *^^ ^ .f^xiodixa 
•KliiajjicD f^ OCD jcal KliiajjicD f^ifioa ^.1 .i& .oMii^ K^ii^.!* K^a 

•aOm f^.lCD .«U£» .f^^O&D iujji\.l OCD f^ifiOoA CDm^ f^lLu>iCD f^ .1^ 

ooa.i .r^i^ollbuiieD f<!l.i ft^fti^A^ iuSQ.i ocd ^.ir^.l jcal.! ocd i^tfiona 



(') In cod. B fOoccA. 

(*) In utroque cod. M B erronee leeitur f^A\Oal\ 



(0 Hie dicendi modus de unione hypostatica Verbi incamati intelligendus est 
(*) Vid. prolegom. cap. VI. 



LIBER I. INSTRUCTIO MYSTAGOGICA. 6 1 

que videns Unigenitum Filium animatum in divinitateC) ad inferos de- 
scendentem, ilium, inquam, qui ex celsitudinibus mundis, quae super 
coelum sunt, descendit, ilium, qui est mens indivisibilis, quae ex Patre, 
et coaequalis ipsius voluntati, qui cum Patre est factor ccelorum, qui est 
corona angelorum, robur archangelorum, amictus exercituum et spiritus 
dominationum ; qui est rex regni aetemi, princeps sanctorum, intellectus 
incomprehensibilis Patris. Ipse est sapientia, ipse virtus, ipse Dominus, 
ipse consilium, ipse intellectus, manus, brachium Patris. 

Credentes confitemur, ipsum esse lucem, salutem, salvatorem, pro- 
tectorem, auxiliatorem, doctorem, liberatorem, remuneratorem, adjuto- 
rem, confirmatorem, murum nostrum. 

Ipse est pastor, introitus, janua, via, vita, medicina, cibus, potus 
et judex noster. Ipsum confitemur, passibilem et impassibilem, filium non 
creatum, mortuum vi vum, filium Patris, incomprehensibilem et comprehensi- 
bilem. Qui cum esset sine peccato, nostra tulit peccata et [foL 343 n coL i] 
egressus est ex coelo patemo. Ejus corpus, cum frangitur, fit salus nostra, 
et sanguis, spiritus, vita et sanctificatio, aqua vero purificatio nostra. Qui 
iHuminat corda eorum, qui ipsum timent, et cum iisdem in omnibus est. 
Nos alienos fecit ab omni via diabolL Renovator est animarum, in 
quem nos omnes confidimus. 

Qui cum Deus esset et ante saecula ex Patre Deo aetemo, videns 
mundum (constrictum) vinculis peccati (et) abeuntem in ruinam, et vi 
ferae dolosae conculcatum, mortique per insipientiam et errorem sub- 
jugatum, deliberans genus humanum sanare, venit in uterum virginalem, 
sese occultans cunctis ccelestibus exercitibus atque phalangas adversas 
iniecit in ignorantiamC). 

Cum itaque induit corruptibilem camem, qui incorruptibilis est, 
incorruptibflem effecit camem, quae sub morte erat: per hoc ostendit 
typum incorruptibilitatis in came, quam induit Adae, qui mortuus erat, 
quo typo abolita fuenmt, quae erant corrupta. 



62 TESTAMENTUM D. N. J. X. 



OCD .f^laioa .^9 f^iiflkl* .^.1 f^jLM caaj\^.i 0CD.1 .^,^\^ .al^^f^ 

.f^ixflil»i>&Q f<\ f^d\0.tJJ tCDO^f^3 OCD .r^tT^ptl f^llf^ tCDOiuf^.l 

.ifikien^ t^Tlilna f<JU& Coi^ tCDO.*Uf^!s.l OCD 
l<iuii>aOjill f^ilOliu99 tCI90iv»f^.l OCD .^OCftA ^i\\ oA .1^ 



f^lf^ ^.1 Klx^CD .d\OCD aisi\Mf^ r<i\MX^i^ ^ ^.*|ni2a.i Jcd .A]bad\d\.i 
1^003.1 vyf^ f<Af^ .f^u»&\a.T vyr^ oi f<l *inVnn *ia\.i ocd .rdA\^>&Q.i 

<• tcpoiuf^ f^ooris 

^ ^ICDsiuCSO CD9.T OCD fdaiA 




.f^iduf^ .ftlJ^@.i ^CD !^^'"'^"*- ceauto .^w&^»9 ^CD ^...o^ivaAttaa 

Klxiiaa od\9^ .i^idoa «^^cnaiui.i .«a»^i< f^iuL.1.1 «^^a3.i f<au«o 

KlibijA f^^OM.i ftllAi^.1 OCD .Kins. f<l^if^ cbi^ .Acusi Ju».T 



(*) Deest ^f< in cod. B. 



LIBER I. INSTRUCTIO MYSTAGOGICA. 63 

Praecepta tadidit immaculata per evangelium, quod est praeconium 
ipsius regni, et per idem evangelium didicimus vitam degere ad instar 
regni, et per hocce evangelium vincula diaboli confracta sunt, ut ex 
morte mereremur immortalitatem, et acquireremus ex inintelligentia vigi- 
lantiam. 

Hie itaque, qui homo factus est, Filius est Dei Doniinus, qui genus 
mortale Adae cum suis accidentibus per exinanitionem suscepit Qui 
aetemus est, venit ad nativitatem (factus) homo, qui Deus est, qui a 
prophetis praecognitus fuit, ab apostolis praedicatur et ab angelis celebratur, 
et a Patre omnium glorificatur. Crucifixus est pro nobis, cujus crux est 
vita nostra, firmitas nostra et salvatio, quae est mysterium abscondi- 
turn, gaudium inenarrabae. per ipsam genus universum humanum. earn 
semper gerens, nequit a Deo sejungi; quae est virtus dilecta et a Deo 
inseparabilis, quaeque nequit hisce labiis, uti par est, proferri; quae 
olim abscondita erat, modo autem mysterium aperitur, quod fidelibus, 
non uti videtur, sed uti est apparet 

Haec est crux, in qua gloriamur, ut glorificemur, qua fideles per- 
fecti, qui ipsam tollunt, sese sejungunt ab omni, quod est sensibile seu 
visibile, tamquam a re, quae reapse non existit. O qui vos fortes aestima- 
mini, exinde repetite [col. 2] virtutem vestram, surdas facite aures 
vestras visibiles (i. e. corporeas), obcaecate vestros oculos exteriores, ut 
cogpioscatis voluntatem Christi et omne mysterium liberationis vestrae< 
Viri et mulieres sancti, quorum proprium est gloriari in Domino, 
audite hominem, qui intus est 

Dominus noster, cum nos docuit foedusque constituit nobis, sibi- 
que nos consociavit, et postquam passus est cum ad inferos venit, 
totam terram praedatus est, naturamque mortis subjugavit vitae. Mors 
videns ipsum animatum descendentem ad inferos, sperabat, utique per 
errorem, eundem sibi de more futurum escam. Sed videns in ipso 
decorem divinitatis, voce clamavit dicens: quis est hie, qui hominem 



64 TESTAMENTUM D. N. J. X. 

Kb CD iauBb ax^^^r^ .i& AcuaA iujJ.i Klxai» i<d\OM toa^VM .1^.1 ociA 

f^lxilal.! f^CD COM .vs9f^ ru f<lna f<laua r^d^ocnif^ i<ifikax. cos f^u» 

• • • • • 

•AaiiicD f<l ^.1 OCD ..*jL^f^ i<d\aiLuii>:baA.i f^cD oiso .tcoo^f^ 

f^CD OlM .tl*.! ^CD.l KlaZ. f^CD COM .|JB9Cbai.l f^lAlOl^f^ f^CD CUS« 

COM .f<:^dxjiA f^Aio .f^d\a20.i f^duacalx..! f<lM> >l^ jl^&oo.i 

^CD .inv^\ f^ii«i .i<OU» f^cDa.1 i<d\.v» ft!ijoO& f^CD 
f^icDOi.! f^d\Of<i:^ia.i fOcD COM .m\ti f^.i r^^^u f<iuaQ i^cd com 
f^iSMaA f^K' .^&\z.f^ jL.i ^CD A^.i ^ Acni k:\o .cifioi^ i^aoxaA 
coA f<dA.T f^urnQT, f^CD ai2D .^Gtuhxr^ >\.i ^cd f<i\aLSLil ^iu 

^tCDOi.tjj.i f^liao^&\a KlA KSmaox. KIacd com 
^coa jjoifior^ .i& .oiL.! ^cd ^O .iOcd ^ f^f^ «*.!& •»! tO 
OCD ••ai^^r^.i KbcD tCDO^i^ KVtiT*^ .1^ f^co •»! iv»f^ 70.120 f<\o 
^CD vyr^ iu>&u.i ^CDO .fOCD f^iuiifia* r^WbaoA^ ^cd tCDO.Tftr^!s.i 
AduAo .yon f^hsjLSn po .1^ .KSS'onD.i ^cd vyr^ i^iivfiao.i ^cdo .A^.i 
••.lOf^ .f^ftuXd^ f^dOOAS 7DLO.1 Oi^ ^ 'AS^ f^d^fiCdol r^d^odaao .jl.! 
f^.U«Af^.l ^CD f^d\0&flaa oi .^s»f< vA i<Ai< i<.iOSO ^ vsot^ .*u r^isK!! 
f^d\alVso i<iiz* tCDoiUf^!s.i OCD K!Mx.O\ji KliAa t^A&i^o ,|\inn 
.KlaAj f^ulocD i^liiCD .f^^oiMOf^ po.i f^:iCD f^i^^^Ms inii&f^ ,^inVi 
A^ vylur^=9.1 icD .r<&l2A vA f^c^ f^.lOM c^Aa ^la icoa n£Af< 

f<d^ ftlA.l .icD .f^i^.1 «^Ol\jiOf^ .lAS Kl*&f^ KIA.I iCD .Kd^iUMLSO 

•n£aai\ac£o Kl^it^ls kAo .KSbaLka cnA^f< c<l.i .icD .f^i&uiifiaa f^Ht^ls 
f^ai^ ..lOjiAa vA .!& .^9 OCD f^Oi •f<!La [coL 3] d^ia f^.icna i^f^ 
f^.Ta^ coifk .&f^ tCDOfMKla.1 OCD .jaaxso vA .>Jiil vA .AlS 
vA .fOoii vA .KLai^ vA .rddOfUl Kl*io vA .f^x^S-e 

(0 Deest f^CD in cod. B ex incuria scribse. 
(•) Cod B habet ?bjd.i ocd. 



n 



LIBER I. INSTRUCTIO MYSTAGOGICA. 65 

mihi subjugatum induit, meque vicit? Quis est hie, qui camem mihi 
mancipatam ab interitu eripit? 

Quis est hie, qui terrain est indutus, sed ec3elum est? Quis est 
hie natus in eorruptibilitate , sed est ineorruptibilis ? Quis est hie 
exemptus a legibus meis? Quis est hie praedator eorum, quae mea 
sunt? Quis qui pugnat eum virtute flammea mortis, vineitque tene- 
bras? Quae est ista nova gloria in hoe speetaeulo? Quis est, qui 
impedit, quin effieiam, quae opto ? Quis hie novus mortuus sine peeeato ? 
Quis hie, qui ealiginem obeaeeat multipliei splendore, neque me sinit 
dominari in eos, qui mei sunt, sed attrahit in eoelum animas, quae mihi 
datae erant? Quae est ista gloria, quae impedit quominus eorpus fiat 
eorruptibile ? Quis est iste, quem apprehendere nequeo? Quae est 
ista gloria, quam ii, qui eireum sunt, nequeunt perserutari? 

Heu! longe ab eo et a suis mihi fugiendum est, nequaquam enim 
potis sum illis laesionem inferre. Hie est enim Christus, qui erueifixus 
est, per quem, quae ad sinistram pertinebant, evaserunt pertinentia ad >/ 

dexteram, et quae erant infra, faeta sunt veluti superiora, et quae erant 
retro, in anteeessu eolloeata sunt, eum ipse a mortuis surrexit, inferos 
eoneuleavit, mortemque morte interemit, et tertia die resurgens Patri 
gratias egit dieens: Tibi gratias ago. Pater mi, non jam labiis hisee, 
quae simul eompaeta sunt, neque lingua eorporali, ex qua Veritas et 
mendaeiumC) exeunt, neque verbo, quod arte materiali prodit, sed ilia 
voee tibi gratias ago, rex, quae per te euneta intelligit, quaeque non 
provenit ex organo eorporali, neque ineidit in aures eamales, quaeque non 
est in mundo, neque remanet in terra, sed per illam [eol. 3] voeem, quae 
est spiritus, qui in nobb est, quique tibi soli, Pater, loquitur, te diligit, te 
glorifieat, per quem etiam ehorus universus sanctorum perfeetorum te 
elamat dileetum Patrem, sustentatorem, adjutorem, quoniam tu es omnia 

(0 Dicendum est haec prsedicari non de Christo homine-Deo, sed potius de 
homine in genere. 

Rahmani, Tettamentum D. N. J. X. g 



66 TESTAMENTUM D. N. J. X. 



%" 



^{^OMi.! ^AftKli .v^cnif^ •aJl^.i ^cn .j^^ rduis.! f<lal A^ f<l&f^o 
.^iafl9 JL&CD CDS .!& .a%Sfif< f<±i^n ^ ^v^o f<x.aa.i f^ljn*!^ .oA 

f^ocnJ KlijKafiJ^oiA^ f<ZAZa .f^xueo f^acai.i ji.i| f^xs^r^n ^2^ 




.fA.i^ p9 ckA (?)iflM 0)c<l ^f< .j;da£ f<iii&!9A .^j< .rtfl^abivA rtef^ 



(') Cod B legit i^lli^ m singuL 

(') In cod B legitur ^Ui Aa&cd .^i^ cos 9^. 

(3) In cod B habetur 1^(^.1^ ^ cb\ van f<i «^^ 



(4) In versione coptoarab. habetur «frequentans ecclesiam diligenter*. 



LIBER I. DE INSTITUTIONE PRESBYTERT. 6/ 

et omnia in te sunt, omnia quae sunt, tua sun tneque alterius, tu enim 
es in ssecula saeculorum« Amen* 

Sciat igitur pastor mysteria cujusvis naturae. 

Postquam oraverim, ait Jesus, uti scitis et videtis, ascendam ad 
Patrem. 

Debet itaque pastor instructionem mystagogicam docere (fideles), ut 
sciant cujusnam participes fiant in sacris mysteriis et cujusnam memoriam 
agant per eucharistiam. Postremo post praedicta sic prosequatur: 

Cimi igitur et nos ad ipsum confugientes didicimus ipsi soli pro- 
prium esse dare, petamus ab eo ea, quae ipse dixit se daturum esse 
nobis, quae neque oculus vidit, neque auris audivit, neque in cor 
hominis ascendit, quae paravit diligentibus se, uti MoysesC) aliique 
sancti homines dixerunt Cum itaque in ipsum speravimus, ei tribua- 
mus gloriam, cui honor et imperium in saeculum saeculorum. 

Populus dicat: Amen. 

Postquam edoctus fuerit populus mystagogiam, offeratur eucha- 
ristia. Porro mystagogia non omni tempore pronuncietur, sed tantum 
in pascha, die sabbati, die dominica et diebus epiphaniae et pentecostes. 

XXIX. 

Qualis debeat esse presbyter. 

Ordinandus in presbyterum habeat testimonium ab universo ccetu, 
juxta dicta superiusC), ut sit sapiens in lecturis, humilis, pauper (^) 
(spiritu?), non amator argenti, maxime addictus inserviendis infirmis, 
probatus, purus et sine macula, qui exstitit orphanis veluti pater, et 
pauperibus ministravit, qui non fuit socorsW in frequentanda ecclesia, 
et per omnia excelluit pietate, qui fuit mitis, ita ut per omnia haec 



(*) Minime hsec a Moyse dicta sunt ViA proleg. c. VL 
(') Addit versio copto-arab. «in capite de institutione episcopi». 
(•^) In versione copto-arab. pro hoc habetur «amator pauperum». 

9* 



68 TEST AMENTUM D. N. J. X. 

cb\ .^iuM 9& .f<i&cn v^ocpd\ f^xueo.! f^^aLMifi9d^i>&o ^.t*cD .A 
i^QfO :f^ii;M .Tik tt^^onftii^f^ <*cnA ^i%nVo c<t iVn coo ^^^^ai^ 



•f^LuLfXM ^fiUb [foL 343 vers. col. i] »..^i».i tcoCLai^ f^coAr^ 

C^A^f^ KlftlflLX. C<A^f^.l OCD .f<S^a24 OCD .f<lAA^oiv230 f^ OCD 

.coA ocpo .^diox^a .fOcD vAa.i ^a n\i Au^ ^^i^o .^ a 
f^i K^diaxAxo.1 Kiuai .i^dioiai^jio .v^Ainzuso.io f^diaa>^.i kS 

vJu.i f^jjoi^ f^A\ciiA \fVi*io .f^^^Mtne •r^^OftCDi.so 



n^ .f^i*ix.a K!a&.i .f^:aX.i i^dlCUttwa v^uA Kl^il .Klloaidk vyiir^ 

A-^aiL XSL >f<unT^o f<r»«o v^azA .f<i\\n6 f^bo^o-fr^ls .^|i^ 
•f^x*.To vy»oii f^f^lSQ v^ocns.i .Icd d\cA .i^diaiisufiaMso i^dicuM cuio 



(*) In cod. B habetur 

(*) Interpres Syrus verbum grsecum feicXdyeiv quod significat el^a^e et /^fer^, 

in altero sensu sumpsit, quod tamen minime contextui convenit Vertendum igitur est 

(^) In cod. M legitur 



LIBER I. DE INSTITUTIONE PRESBYTERI. 69 

dignus habeatur, cui a Deo revelentur, quae utilia sunt quseque decent, 
ut dignus quoque sit dono sanationis. 

XXX. 

Ordinatio presbyteri fiat hoc modo: Universus coetus sacerdotalis 
adducant eum (i. e. ordinandum) , et episcopus manum imponat super 
caput ipsius, contingentibus et tenentibus eundem presbyteris. 

Incipiat episcopus sic dicere: 

Oratio impositionis manus super presbyterum. 

Deus Pater Domini nostri [fol. 343 v. col. i] Jesu Christ!, qui es inefia- 
bllis, qui es splendidus, cui non est neque initium neque finis, Domine, 
qui omnia disposuisti et circumscripsisti, consilioque definisti ordinem iis, 
quae a te creata sunt, exaudi nos et convertere ad hunc famulum tuum, 
impertire et da ei spiritum gratiae, consilii et magnanimitatis, spiritum 
presbyteratus, qui non senescit, qui non deficit, spiritum homogeneum, 
fideles diligentem et redarguentem ad coadjuvandum et gubemandum 
populum tuum in opere, in metu, in corde puro, in sanctitate, in de- 
core, in sapientia et sub actione tui Spiritus sancti et providentia tua, 
Domine, quemadmodum, cum respexisti super populum tuum electum, 
praecepisti Moysi, ut eligeret presbyteros, quos replevisti spiritu tuo, 
quern donasti ministris tuis: nunc quoque, Domine, concede huic spi- 
ritum tuum indeficientem, quem dederas iis, qui a te fuerunt edocti, et 
omnibus, qui in te vere per eos crediderunt, et dignum fac ilium, qui 
plenus tua sapientia tuisque absconditis mysteriis gubemet tuum po- 
pulum in nitore cordis puri et veri, dum glorificat, benedicit, exaltat, 
g^tias agit elevatque doxologiam omni tempore die ac nocte nomini 
tuo sancto ac glorioso, laborans in hilaritate, in patientia, ut sit vas 
tui Spu-itus sancti, habens et gerens omni tempore crucem Unigeniti 



70 TESTAMENTUM D. N. J. X. 

..1 f^doiSL ^^om\\\ 






.r^i&UJL cnAk f^dcncu i^ftAdl v^&Ad\ ^bv^ ^.i f^oou 



cqIjjj vyi^ oQ^o .rdiQcDS KlJboixxi.i ^cd 



{.f^fiaaio f<9ociu c<l CDn^ ^ ocd .r^ ^.1 
•1^24^ AJbojQ OcDdios^o^ iaajBaa.1 ccA Kli\^« ^...^ <^ZAZal 

.aSiil^f^':! ocp.i Kdacfioa f<iocu [col. 2] .i& Alsoi :^.^aoa\ AAmi.i oA 

f^colr^ .f^is (^)k^ n£z.cxal.i Of< Klfi9iod\.i tt^^nnmi9kf< Of< f<SAZa 
f^dtoiodl jBSv^ ^ Ani* .1^ ^.tSf^ .-^.t^ ocp.i ^coa coLi .&^o fO*l 
•aLtta.1 cbA Afidus .Afta.! oA isort'iu f^TMv^ p9 ^i^ .i^&uifieui^ Of< 
^f^oi*iuA cAo .Aflfloo cbA .jjLn&.i f<90 ocbo .riCUiAa aia» 

0).f^(haaBio K±9q\.i ..litKi <<ai r^nio .f^cnif^ K!La ii^ ^cd vyv^ri 

(0 Deest ^.1 in cod B. 

(') In cod. M habetur CDOlQ90\cioi:i« 

(3) Deest f^balc<l in cod. B. 

(4) In utroque codice habetur c<X:i. 

(s) Ita corrigendus uterque codex M B, qui habent f^oi Atinn . 



(') L e.Ttribus diebus in singulis hebdomadis, uti expresse dicit versio copto- 
arab. Vid. insuper, quae de hac re dicemus infra in dissert de jguniis. 



LIBER I. DE INSTITUTIONE PRESBYTERI. 7 1 

Filii tui Domini nostri Jesu Christi, per quern tibi gloria et imperium 
cum Spiritu sancto per omnia saecula saculorum. 

Populus dicat: Amen. 

Tum sacerdotes, tum populus dent ei pacem in osculo sancto. 

XXXI 0). 

Postquam (presbyter) ordinatus fuerit, assiduus maneat prope altare^ 
vacans cum labore sine intermissione orationi. Aliquando et in domo 
quadam (privata) quiescat solus ab iis, quae ipsi in aede dominica in- 
cumbunt, quin tamen desinat aut detrahat ullam ex horis determinatis 
orationi. 

Jejunet autem totum per annum tribus tribus diebus(*), ex una 
parte, ut mente perficiatur, deinde vero pro viribus suis (id faciat), 
quin arripiatur quovis spiritu, sed in actione cuncta operetur. 

Presbytero vel episcopo si revelabitur ut loquatur, loquatur, aliter 
ne intermittat neque contemnat opus suum. 

Si presbytero revelabitur, ut visitet suas mansiones, ibique ver- 
bum dicat, illuc pergat: secus supplicet oratione Deum. Quae ipsi reve- 
labuntur dicenda dicat, [col. 2] semper onus illius, qui pro se crucifixus 
est, portans, et orans pro universo populo. 

Presbyter aut episcopus non sit sollicitus de cibo indumentove. 
Deus enim providet illi per hos, quos ille scit Si, postquam ab ali- 
quo cibum vel vestem accepit, dicitiu* illi, ut et ab alio accipiat, suffi- 
ciat ei accipere ab isto tantum quantum deceat, et quantum ipsi neces- 
sarium sit; minime vero ad redundantiam. 

Presbyter se perhibeat semper immutabilem quoad severitatem 
fidei. Talia enim Deus requirit Cor uniuscujusque perscrutetur. Ne 
malitia forsan intus abscondita et recondita ipsum a gratia Dei alienet 

(') Versio copto-arab. hoc caput libere interpretatur, multa omittens aliaque 
immutans, praesertim ea qus sapiunt antiquum dicendi modum. 



*J2 TEST AMENTUM D. N. J. X. * 

.K^Xjsoen KlLk-iao i<ftJu»99.i .it^iT^irwo (')<t£jjuaa .KSbojA* v^ocodi 
^^a\\fm (Of^ f^^oi&kaoa case .t<^^nnft>i^f^,i Jcd Ai< r^aso^s cna 

cneoojua ••^oA .1*013^ f^ocoj a\^3 ^cd ^ool^ rCuan, ^taor^ 
..I3f^ Klin f^iii«v^ .^ 0)Aji^cd fOAcp ..dlv^.1 ^CD 00^ A^bxn 

0)f<d^CLfi9 f^i^Q ^OCni Aiu.l f<Xb^r< .l<\^ ^i\^f,.l ^AiA A2^ 

^.To i<iui\j» ^ft^\ i\n f^»s T^Ok .f^iix..! .f^i\ab..*i*.i .Kboi.i 

Kli :|2^ f<lMX.l .ClLm^O CUkML.! ^ OIC P ^oL.i kSuu f^V^ .r^ifiM 

KhiikX .au.i3f^:i A&u f<i\lsa .d\n9f< kAi< .r^if<& Kftvlfio ^^^ioaa i\.ia:k. 
.KS2^ i<if^& ^iniLo f^iJLsp ^i\^T..i «j3ao&.i .A&u rtA f<:z.iiaD 

KSsflois c<l v^diQl&l» .iA3 •v^^^ K'iia^ ^9n:L.i (^)«jguccl9 

•i<d\6ii&adk=> .f^&ULs .f<^i^ti i<d\o^ .r^iw^as .i^iuijiis .^oA 

{•f^&uuf^ .Kiss 
.Klodx. Kii K'iicA^ .f^^aa^AS .Kboo^ .f^dituoiiL .v^icnsL ^n c<vaab. 

{•f^ieooi ccAikO .f^d^o^Ais .i<^aa2^ [coL 3] .i<«n^ax. .f^soui 
.f^auK:» .^caftiui< Kdiodif^ .k!j!u.i f^rtfSk ^lak. c<l:i ^.1 «jaicD.*i 



(0 In cod B deest o. 

C) CoA B habet f<l.l. 

(0 Desunt in cod B verba •sAi Aa^co KIiacd. 

0) In cod B habetur forma plur. f^iscuaD. 



LIBER I. DE INSTITUTIONE PRESBYTERI. 



73 



Non sinat crescere zizania inter bonum triticum, sed ea auferat, 
et qui ilia iniecerunt resecet. Caligo ne obruat ipsius lumen; doceat 

m 

omnes fideles omni tempore, ut cursum veluti in die perficiant, quoniam 
filii lucis nequaquam ambulant in tenebris. Doctrina presbyteri sit apta, 
pacata et moderata, timore et tremore mixta. Eiusdem tenoris sit 
etiam doctrina episcopi. Quae vana sunt, (episcopus et presbyter) ne 
proferant in docendo, sed ea proferant quae audientes, cum audierint, 
observabunt. 

Presbyter m^mor sit eorum, quae docet, in die enim Domini re- 
quiretur ab ipso, ut testimonium perhibeat populo de iis, quae locutus 
fuerit, ut redarguantur, qui non audierunt: futurus enim est, ut coram 
Dei gloria sistat, dicens quae docuerat. Quare ita doceat, ne pereat. 
Oret pro audientibus, ut Dominus illis tribuat intelligentiam spiritualem 
scientiae et veritatis. Neque proiiciat inaniter margaritas ante porcos, 
sed exploret digpios, illos nempe, qui audierunt et fecerunt, ne, si verbiun 
forte fructus in ipsis non producat pereatque, rationem reddat de jactura 
verbi: ne sancta exhibeat canibus. Videat quae sint signa eorum, qui 
audiunt verbum et faciunt bonos fructus. In omnibus tamen episcopo 
sine cura reservet indicium. 

Ne sit negligens vel despiciens in docendis, qui faciunt opera bona. 
Observet in iisdem signa, judicans illos spiritualiter ex suspiriis, fletu, 
clamoribus studiosis, ex silentio, ex moerore, ex patientia, ex incompti- 
tudine capitis. 

Quae magis autem exercent et angunt, sunt fletus et gemitus. 

Opera autem sunt vigilia, ascesis, jejunium, quies, oratio sine inter- 
missione, meditatio, fides, humilitas, philanthropia, labor, defatigatio, 
charitas, subiectio, [col. 3] bonitas, modestia et omne opus lucis. 

Signa vero eorum qui fructum vitae non faciunt sunt segnities, 

(5) Desunt in coA B verba w^n^ i^Sliii. ^^a^s •^-^ooo* 
(^) In cod. M habetur i^kUiOi. 

Rahmani, Teitamentuia D. N. J. X. IQ 



74 TESTAMENTUM D. N. J. X. 

.f^iftlA* 'V^^V^ .f^&fl^ i^^ojji .f^id^ou i^ojji .f^diDUn^ .f^d\ajjLil.i 
dicoo .VWii ^ai..i .jasoAo ..ab..io2MBi ^cd vyr^:!.! r^&OAjL 

^r^o .aXM&uei .Jjia&o |Sbiji\.i ^cdo . ^ Oit^ ia:kttao Klixlbaso >i^ 

k:\ mh\c\'^ .f^iuiftiso f^iOcM9 .i<iu\^Of^o .i^Auaai i^ilo Aoao 

f<^n^ .ccA xi&ftu f^i^Mii .f<ta^ ^ asoj KSmlo^ ^...f^ "P^^ 

.A^fO cn»^.i ood\o Ad&f<i (^)fOaio f<SDt* fOcpiOAa {•tCDCuaflu 
(O^v^d^ax».io.i f^.i;n^.i KlisoAOBfiol rdaoofik in^m^n^ ^^^cni ^.i^daiio 

•f^&Oafiau&f^ f^i&f< .1^.101 ,.tiinTi rdauza 



(0 In codicibus M B habetur 

(0 Codex Sangermanensis post lacunam (vid. supra notam oppositum ad cap. 

4* de lacunis codicis S), haec excerpsit sub hoc titulo: iQ^JOaii .Icn Ayw oa\ 

0) Sic in codicibus MB. — Codex S habet .^.^ciba Ar^. 

0) Codex S ista coUocat sub hoc titulo: 19.1^.1 All KlL^f^ oad\ cA 

(5) Sic in cod. S. — Codices M B habent a*.iiA\f^. 

O Cod. S habet f^CUO. 

(J) Cod. S post haec transit ad diaconi officia, uti indicabimus infra. 



LIBER I. DE INSTITUTIONE PRESBYTERI. 75 

oblectatio recreationis, oculorum circumvagatio hue et illuc, inobedientia, 
vociferatio, spasmus, deliquium, inquietude et aberratio. 

Opera autem sunt voracitas, intemperantia, ira, incredulitas, risus 
vanus et extra tempus, confusio, negligentia, error, turbatio, impudi- 
citia, amor lucri, argenti cupido, invidia, contentio, ebrietas, elatio opi- 
nionis, gamilitas, amor gloriae et omnis tenebrositas. 

Discemat ejusmodi causasC), et illos, qui digni sunt, alloquatur; 
illos vero, qui non recipiunt verbum (cum fructu), nequaquem moretur. 
Qui enim semina in terra iniiciunt sine fructu, miseriam metent. 

Presbyter, uti par est et decet, circumlustret domos aegrotorum 
una cum diacono, eosque visitet; cogitet et dicat, quse ipsis conveniunt 
et utilia sunt, maxime fidelibus. Hortetur, ut aegrotis, qui pauperes 
sunt, ab ecclesia subveniatur, ut qui misericordiam exercuerint, ingre- 
diantur in gaudium Domini ('). 

Eos, qui fuerunt recenter eruditi, confirmet eloquiis propheticis et 
evangelicis in verbo doctrinaeO). 

Ne negligat orationes suas : agit enim personam archangelorum. Sciat 
porro Deum minime misertum fuisse angelorum, qui prsevaricati sunt 

JejunetO), et si prodest illi, ut sumat ex calice vinum, sufficiat ei quan- 
tum judicat sibi prodesse, ne ad detrimentum sumat potum, qui est in sani- 
tatem. In morbo olera et pisces manducet, incumbatque ad opus suum. 

Sacerdotes in omnibus se exhibeant fidelibus uti typum opens 
sanctificationis. 

Presbyter eodem modo ac episcopus collaudet gratiasque agat. 

(*) Potius legendum est effectus. 

(') Post haec in versione copto-arab. additur «Sit presbytero potestas episcopi 
quoad omnia^ excepta ordinatione et consecratione loconim sanctonim et altaris, et hac 
de causa debet presbyter exercere opera virtutis, quae exercere debet et episcopus». 
Quae quidem additio recentiorem prodit aetatem. Hsec additio partialiter habetur in 
Canonibus ecclesiasticis (cap. 3). Vide supra in proleg. cap. IV. 

(3) Haec omittuntur in versione copto-arab. 

if) Haec quoque desunt in versione copto-arab. 

lO* 



76 TEST AMENTUM D. N. J. X. 

{•KllACD CD 



fOocD.i f^^oxjAo .^.^onW Aiicosf^ .^Aioal.! i^ia^o .r<iu^iAi.i 
oco .f^Duftu^ f^lxjial.1 ocD vA .A\i\n v^.i ^€o f^ftu^.iA .*ua .^.i 



^f<ij»f^ ooA .K^^ v^ ^lawiT^ [foL 344 rect col i] :Klica^ 






K^iuiLajLdio 



cotu 



.K^^ vJu.i f^.iaab. ^.iAk.iif^ .1^1 .^ Af^ f^cnSi^^ .i^Aiona 



^^iinnT^w vA 







(A1&A.1 ^^ojcs.i Kl&o^ .^i^ica.i ^^.Aiob.1 f^iaiAxsa .^oiico 



(0 Cod. M habet ^ 



LIBER I. ORATIO PRESBYTERORUM. "J J 

xxxn. 

Laudem quotidianam dicant presbjrteri in ecclesia, singuli sibi 
prsescripto tempore, hunc in modum: 

Collaudatto guotidiana. 

(Sacerdos): Gratia Domini nostri vobiscum omnibus. 

Populus: Et cum spiritu tuo. 

Sacerdos: Laudate Dominum. 

Populus: Dignum et justum est 

Sacerdos: Te, Pater incomiptibilitatis, liberator animarum nostrarum, 
confirmator consiliorum, custos cordium nostrorum, tu qui corda nostra illu- 
minasti, et abolisti caliginem nostrae mentis per scientiam, quae .est in te, tu 
qui veterem hominem, qui corruptelae traditus fuerat, per crucem Unigeniti 
tui ad incorruptibilitatem iterum renovasti, qui errorem abolisti et 
praeceptis tuis hominem transire fecisti ad immortalitatem, et qui 
perierat, inquisivisti, nos famuli et populus laudamus. 

Populus: Laudamus te etc 

Sacerdos: [fol.344 r.col. i] Laudamus te, Domine, quem assidue lau- 
dant doxologiae non obmutescentes archangelorum collaudantium, cantica 
gloriarum, psalmodiae dominationum, laudamus te, Domine» qui misisti 
consilium tuum, Verbum tuum, sapientiam tuam, actionem tuam, qui antea 
tecum fuit ante saecula, Verbum increatum ab increato, qui apparuit 
in fine temporum incamatus, ad liberandos homines factus, Filium 
tuum dilectum Jesum Christum, qui nos liberavit a jugo servitutis. 
Quare et nos famuli tui, Domine, jam assueti, cum populo te laudamus. 

Populus: Te laudamus etc. 

Sacerdos: Triplicamus tibi ex cordibus nostris coUaudationem, 
Domine, donator vitae, qui visitas animas pauperum, neque negligis 
spiritus eorum, qui anguntur, opitulator eorum, qui persecutionem patiun- 
tur, adjutor eorum, qui in mari jactantur, liberator eorum, qui vexantur, 
provisor famelicorum, vindex eorum, qui inique tractantur, amator fide- 



78 TESTAMENTUM D. N. J. X. 

f^iionsVA vy^3i^ iur^ .seal.! ocd .t<SbaAu.i i^u^Bsn .K^iOboW.! 

f<^n\ o {•^A»r< KImISL.! fOaolili •r^ljLft.iD KUioi >l:^ fO.i-iJ0f^ 
f^&ULaox^ ila «^^^cb ^..ooiAo ^^.ocniSQ .^.i i^aW. ftui^^sas 
vAcosA .^MAaxSQ Kli^n,! »cDai2n\.i oco : i^cdoi.! f<«i9 ou» 



f^l2uf^ .f^ocoj ^^.1 f<3J^f^ .f^CD rd^nlika vJ^cd oori.i f<iA^f^ 

^ oco »COO0\*f^^ 

«.^ .0)1^190.1 VSO. »CDO^f< ^..^ .^tSOf^ilf^ O^aMtt.! ^CO vyr^ 
^.1 r^AlOflULIIl A2^0 ..ASV^f^ CDilOA^.! A2^ •...^, .f^k^l 0)»COC^f^ 

^ ^.lif^ .f<^ K!l •K'lAia^ ca\ [col. 2] iul.T .f^iiaa»oc< ^.1^ K!l.i 

OmIi^.! »CDOl9 ^^^O^^ .rdl9 oA ^f^ (OOf^ .»COa^f^ f^dlftUf^ 

.oooft^f^ (^)«...^cp.i r^lu^re .^.1 «,_oocnJ.io .r^^Att.! Oiioif&z. 



(0 Cod S habet ^wiiio. 

(') Cod S habet ^«tfa.i. 

(^) Cod S habet r^^o.!* 

(0 Sic in cod S et in B. — Deest autem in M. 

(0 In cod S .icoiuBBMO. 

(^) Male Lagarde legit banc vocem in cod S exscribens illam Aoiico K!l.i. 

(0 Cod S habet ^.^o. 



LIBER I. DE INSTITUTIONE DIACONI. 79 

lium, familiaris sanctorum, habitaculum purorum, receptaculum eorum, 
qui te in veritate invocant, protector viduarum, liberator orphanorum, qui 
tribuis rectum gubemium ecclesiae tuae, in qua constituisti agapes funebres, 
ministeria, convivia fidelium, communicationem spiritus, dona gratiae et 
virtutes, laudamus te baud desistentes omni tempore in cordibus nos- 
tris, pingentes in nobis imaginem reg^ tui propter te et propter 
Filium tuum dilectum Jesum Christum, per quem tibi gloria et impe- 
rium cum Spiritu sancto in saecula saeculorum. Amen. 

Populus: Amen. 

Si quisC) autem verba prophetica dicit, mercedem habebit 

Media autem nocte seorsim coetus sacerdotalis et perfectiores in 
populo persolvant laudes. Ilia enim hora Dominus noster resurgens 
Patrem laudibus celebravit. 

Videte, Filii lucis, quoniam qui credit verbis Domini, ambulat, ut 
ipse Dominus ambulavit in mundo, ut sit, ubi et ipse est 

xxxm 

De diacanis. 
Ordinatur in diaconum, qui secundum praecedenter dicta fuerit 
electus, si sit bonae vitae, si purus, si propter suam puritatem 
et exemptionem ab illecebris fuerit electus. Sin minus, sit saltem, 
qui conjunctus fuit matrimonio cum una uxore. Habeat testimonium 
omnium fidelium, ipsum non fiiisse implicatum mundi negotiationibus, 
eundemque nescire artem(*), non possidere [col. 2] divitias, neque 
prolem habere. Si vero habuit jam uxorem, vel si ei liberi sunt, 
discant ipsius filii pietatem colere, et puros se exhibere, utpote qui 



(') Omittuntur haec in versione copto-arabica. 

(^) In vers. arab. subjungitur cquse ipsum impediat ab operibus pietatis*. 

(') Sic in cod S. — Codices vero M B habent 
(9) In cod. S ^ oacDi.1. 



8o TEST AMENTUM D. N. J. X. 

.f^AiS^ ^..^oaaL.1 ^9 ^f^^ •f^iuU9U*Ai.i lOdial .f^Ai.Tk\ ^iS^i 
<rf^hsx:sn3L^ ^jkAoAao rOtoCDOla «^^a»f^^ pi O^^^cp-l <<1^<^ 

•f^ocoi fdfkolsb 4B9oiAo cal^.io ..itiuila 9:nk. f^ccoj (') Kd\vaLfiaX.i 
■\t(ih^.i .rdaim&f^ jt2ai».i .f^co*!^ T^fm.i .r^ii.T^.i i^iir^o 
f^h>JD ^^.ocoi&a vvTA^co.! .f<!ib^.i i^ai^ »CDO^f^.i .f^ixl^Qic^ 
Of^ .f^coiO^s or^ .Kli^CKla .aBlf^ ^f^ f<l:dQA.i .^AoUfi^a ^^.OJics:! 

f^ocnio .f^^n^jD ^iiico n^ tt^T.niM f^icuEa ii^ ^^ i^ocni 

Adnott.! (').aj4i.i oca\c .cofiaki : \^t.o f^ui ja\^ .i^ .i^MlI^ ^^^-^ 
.f^ivL^.i ^ A%^% .f^^ix..! ^010 3 Af^9 Kli^Af^ .iai f^n ftlabiacaoBLSa 

f^lA^f^ .^lio f^iD^o ,t<\nT. f^i\aQcL jli&^o .ft^^kOnitti^KSl 
^Jksdkico 3^ f^i&iKli coati^ dial .^f^ifix. oo^ 3&.1 i^Sms^ 




C) In cod S 

(') Cod. S habet KlftilAAftX.!. 

(^) Cod S habet ^aMjX20.i et in margine id significare notat ^iviM.i. 

(^) Lagarde male exscripsit cod S legens lla 9^ 

(*) Sic in Cod S. — Codices vero M B habent 

(^) Cod S habet 

(7) Cod S habet 

O Cod S habet AKSi».i. 



LIBER I. D£ DUCONO. 8 1 

placere ecclesiae debent in ministerio. Illis porro provideat ecclesia, 
ut et ipsi vacent legi et ministerii exercitio. 

XXXIV. 

Is autem (i.e. diaconus) in ecclesia quae oportet perficiat Ministe- 
rium vero (ipsius) sit ejusmodi: primo(0, quae ab episcopo praecipiuntur* 
tamquam nuntianda, tantummodo exequatur; sit quoque consiliarius 
totius cleri et veluti mysterium (seu symbolum) universae ecdesiae.- 
Inserviat aegrotis tt peregrinis, adjuvet viduas, sit quasi pater orphanorum, 
circumlustret domos egenorum, ne quis versetur in angustia, vel morbo 
aut calamitate laboret Circumlustret domos catechumenorum, ut con- 
firmet titubantes erudiatque ignorantes. Vestiat ometque viros, qui 
obierunt; peregrinos sepeliat, dux sit eorum qui ex suis mansionibus 
migrarunt, aut qui in exilium pelluntur; faciat ecclesiam certiorem 
de iis, qui in egestate sunt; episcopum non disturbet, sed sola die 
dominica ei omnia commemoret, ut ipse sit certior factus de omnibus. 

Sit vigil (*) tempore conventus, et circumeat per ecclesiam inspiciens, 
ne quis jactator, aut joculator, aut explorator, aut vaniloquus reperia- 
tur, illumque reprehendat, omnibus videntibus et audientibus, eiiciatque 
foras, qui meretur poenam, ut exinde ceteri vereantur. Si praefatus 
ipsum roget, ut permittat ei communionem, consolationem illi perhibeat 
Si vero persistat in suo delicto, aut in sua agendi ratione inordinata, 
referat de illo ad episcopum, separeturque septem diebus, et deinceps 
vocetur, ne abripiatur. Si veniens adhuc persistat in suo peccato, ab- 
scindatur, donee vere eum poeniteat, revertaturque in se, supplicetque, 
ut admittatur. 



(0 In vers. arab. cut adimpleat, quse ipsi pisedpit canon relate ad episcopum et 
presbyterum, ut eosdem conunonefadat de iis, qu« necessaria sunt, ut sit fidelis quoad 
mysteria ecclesiam. 

O Versio copto-arab. inserit hsec in capite de liturgia. 

Rahmani. Tettamentum D. N. J. X II 



» 



82 TESTAMENTUM D. N. J. X. 

KlA^Af^ f^^.l^ .ab..ia)o •f^iu:» orf •0)vyi^ or^ .02*^^ .*IA vvo:va 
•«.i\:i ^<^ KVibfifli t^ljiifialo K^u^ol ..fik^f^Ai .tm A^ ^Hi.i ^cd.i 
•^li\.l ^CD .i4# A^ . ^ oc ojoKfJl ^ f^ScfdiSU ^....oaii f<oioai.i f^l^^i^ 

•f^li^ax* Kliz^mLdo .ifia-^iAi it^TiTn f^^:i^^ «_a^.i»ftu [col. 3] 

^(OiAii ^h^ |Sn.iD.i ^CD ^.1 f^iOboW .(^Kl^Lsir^ aiA*lia&ocD 



^f^SdULM JBif^ kA .Klaatt^n jar^ kA oui 

^ ^...OJk AiOaiH k!iLl. AjbA 



(') Deest haec vox in cod. S. 

(*) Cod. S habet f^AafiLa iua m forma plur. 

(3) In cod. S vyi^i. 

(4) Cod S post hsec transit ad caput 36, nti notabimus infra. 

(0 Ita corrigendus est hie locus turn ex versione copto-arab.^ turn ex I lib. 
Canonum ecclesiasticonun, ubi viduse dicuntur debere esse tres. Error in manuscriptis 
M B inde irrepsit, quod pro •! (quatuor) amanuensis legerit ^ et pro ^(tres legerit) *^« 

O Sic in cod. B. — Cod. M habet fOJU9U»:|. 



LIBER L PROCLAMATIO DIACONI. * 83 

Si diaconus in urbe littoris maris est, circumlustret celeriter loca 
littoralia, si forte sit ibi, qui naufragio mortuus est, eumque vestiat sepe- 
liatque. Item in hospitio investiget, num ibidem adsit aegrotus, aut in 
egestate constitutus, aut mortuus reperiatur, et de illis doceat eccle- 
siam, ut eis, ut convenit singulis, provideat. Paralyticos et infirmos 
lavet, ut quodammodo isti respirent a suis morbis. Cuique, per eccle 
siam, tribuat quae ei conveniunt. 

[col. 3] ln(0 ecclesia noti sint duodecim presbyteri, septem diaconi, 
quatuor hypodiaconi (legendum quatuor lectores) et tres viduae habentes 
praecedentiam sessionisC). 

Qui inter diaconos ceteris praestantior diligentia reputatur vel 
administratione, eligatur ut sit susceptor peregrinorum. Maneat hie in 
hospitio, quod in ecclesia est, vestem albam indutus gerensque super 
humerum orarium tantum. 

XXXVO). 

In omnibus sit (diaconus) tanquam oculus ecclesiae, notum faciens 
cum metu, quomodo sit populo exemplum pietatis. Proclamet 
autem sic: 

Proclamatto diaconi. 

Surgamus : 

Quilibet locum suum noscat; 

Catechumeni abeant; 

Videte, ne quis immundus, ne quis socors; 

Sursum oculos cordium vestrorum; 

Angeli inspiciunt; 



(0 In versione copto-arab. sic legitur «Ne in ecclesia sint plus quam duodecim 
presbyteri, septem diaconi, quatuor hypodiaconi et lectores, tres viduae sint et psal- 
mistae ad ministerium exhibendum sacerdotibus etc.». Quae ultima verba spectanda 
ad psalmistas satis superque probant interpolationem ejusdem versionis copto-arabicae. 

(*) Haec omittuntur in vers, copto-arab. 

(^) Totum caput deest in vers, copto-arab. 

II* 



84 TE9TABISNTUM D. N. J. X. 

^J»il Aa^Ai f^.1 OCD ou» 

^•ftat^^ f^iuj^i^ Aia*az9 

^Oi&o ^.^o^f^o ^.^^si «AX&ia f<^AS f^lCDOS.! f<«l9 vyr^ ovu 

^»CDOSaa»iia ^ ^1^ fid«i».i i^iA^r^ Asd^^ f^fiox. ^.1 i^Iaz. A\*an 
f<lsn.T^.i .^ A^ KI120.1 KlA^«f^ ..Az^^ 1L9 f^Oiba»cD \\n 

Aitiuaz9 Kluo.! K£jLi*f^ Jksdkiu r^iuu^iii ditiuaz.0 f^diCu»Cf^ A\^ 

KLmAozA f<lsn.T^ kSaI^o.! f<iA*r^ .&JL&^ f^^aiinifti'ao \\jfi 

rdlA^f^ .oA iSix^aol ^ A^ Kluo.! K!l^f^ Asd^iu f^SuLiiiL A^n 

«^ f^Csu ^^m^v K^isa.1 Kli^Af^ ..Az^ftu f<!ab.io filial A^n 
cas.i ^ Aiu Ktaif^ Klisa.1 r^lli^f^ .Asd^iu Klx* so f^uHoM A\^ 

>X.T^ kA.io ^f^k&.ia .f^iiz..! f^iJbo ^i^^iAi ^tti^ :i^ .i^iicuiMAcna 

K&ioi ^^col^Q 71^11 ftA Kli»3 f^iA^f^ ..iftaedkiu f^^asuaLn \\^ 
f^Sdo.!^ [fol. 344 vers.coL i] f^iOu».i AioiiALO ^.1 re^dio!^^A&aj .rf^ozAJBo.! 

{•^aij ^ ocn\ f<2a\ajA 
rd^coi.i .^^.ocbA Aiu f^isa.1 Kliaui^ .j&s^iu ci^itStit^ A\^ 
ocn\^\\ i.Ak3ftuo _g^***^* f^Aias*.UDO .^^.^^coTJ f^iA^T*7n 



LIBER L PROCLAMATIO DIACONI. 85 

Videte: qui non confidit, abeat; 

Concordi mente supplicemus; 

Ne quis adulter, ne quis iratus; 

Si quis peccati servus existit, abeat ; 

Videte: tamquam filii lucis rogemus; 

Supplicemus Dominum, Deum salvatoremque dostrum Jesum 
Christum. 

Incipiente dein presbytero vel episcopo orationem, populus oret 
et genua flectat Diaconus autem sic dicat: 

Pro pace, quae de codo est, supplicemus, ut Dominus sua misera- 
tione nos pacificet 

Pro fide nostra supplicemus, ut tribuat nobis Dominus, usque ad 
extremum, fidem, quae in ipso est, vere custodire. 

Pro Concordia et unanimi mente supplicemus, ut Dominus in una 
mente spiritus nos conservet 

Pro patientia supplicemus, ut Dominus in omnibus afflictionibus 
concedat patientiam usque in finem. 

Pro apostolis supplicemus, ut Dominus det nobis ei placere, ut 
et ipsi illi placuerunt, dignosque nos efiiciat ipsorum haereditate. 

Pro Sanctis prophetis supplicemus, ut Dominus nos cum eis adnumeret 

Pro Sanctis confessoribus supplicemus, ut Dominus Deus det nobis 
eadem mente ac ipsi terminare (vitam). 

Pro episcopo supplicemus, ut Dominus noster eum longaevum in 
iide conservet, ut, rumpens recte verbum veritatis, praesit ecdesiae in 
puritate et sine reprehensione. 

Pro presbyteris supplicemus, ne Dominus auferat ab iis presby- 
teratus spiritum; utque eis diligentiam et pietatem [fol. 344 v. col. i] 
usque in finem concedat 

Pro diaconis supplicemus, ut Dominus eis tribuat cursum perfectum 
currere, sanctitatem perficere, et recordetur laboris et charitatis ipsorum. 



86 TESTAMENTUM D. N. J. X. 



.^eohsMSkAh\ •^^^•^ f^LftiJsas r^^A^f^ .AaLJ^i\^ f^ft\zijBo \\^ 

1^1:203 i^lii^f^ ..Skz^iu rfiuizsnaLSO .i^oio •ain*.ia&oori ,\\^ 

ooA Aiu f^ui9.i Kliflurf .Asd^ftu f^liMi^'can C)Klib^ailL i\\^ 

ooioa.! .^.ooA Aftu Klisa.! K!i^*f^ .Aifi^iu Kliftiii Alien A\*an 

^^^^OJf^ .T.im f^AiaauiA.1 i^Sdoiuftao .t<lnnAT,i r^Aukfioi 

«f<ux; Qol ^1^x1 Kli^on f^iA^f^ Aia^iu i^AiCLilso A\^ 
K^fkOfitf «^.OQa\ \ifsx fid«i2903 f^lA^f^ .Az&^ KUllsn tt^i\\nT. A2^ 

^^ilUi&.l ^A^Kla :uili^9 -^Kli Kltsn.! Kll^*f^ Aifi^iu r^SboLL coi^ A\^ 
fOJkftf^ .^ftxskiu f^&u»iaf^A ^.iia ^A^f^o .^Afti!!^.! ...^d) \\n 

^i^)^^C^ fiscal fd^AAii.! r^x^aoiA Kli».i 
oaiA AKj 1^120.1 f^i^Mf^ .AaUk^ ^:ilico3 «...^(» A\>i 

.ooA ^AJb K^vson f^iiSkmf^ .Aa^Asi f^^«w ^ nny.n ^^^aim \\n 

f^ KlUo:i f€kA^f^ .^Axskiu ^ Qco^iuf^ f^iAoftbaa.! ^oaA A2^ 

Kli^oa f<3J^f^ .AM^ho ^%^-*'^^ f^Aidl^ A^.i ^ eac b ^ ^ Ar^c^ 

««^al^ AaaJ.i i^ia^i^ K^i^ AxsAsia oufti 

.^i^^ofi^^f^ .tji9 i^lii^r^ .Klausa i^Iaioia 'TbOaj : i^Ofdls rt^lT^T^ 



(0 Cod. M habet Kbjbok. A^. 
(J) Cod. B exhibet r^KAanun.!. 
(^) Deest in cod. B. 



LIBER I. PROCLAMATIO DIACONI. 8/ 

Pro presbyteris (feminis)(0 supplicemus, ut Dominus exaudiat earum 
supplicationes et perfecte in gratia spiritus custodiat ipsarum cordai 
adjuvetque earundem laborenL 

Pro hypodiaconis, lectoribus et diaconissis supplicemuSi ut Dominus 
tribuat eis mercedem accipere in patientia. 

Pro fidelibus saecularibus supplicemus, ut Dominus det eis fidem 
perfecte custodire. 

Pro catechumenis supplicemus, ut Dominus det eis, ut digni fiant 
lavacro remissionis, sanctificetque eos signaculo sanctitatis. 

Pro imperio supplicemus, ut Dominus ipsi pacem concedat 

Pro principatibus excelsioribus supplicemus, ut Dominus det eis 
intelligentiam et timorem sui. 

Pro universo mundo supplicemus, ut Dominus cuique consulat, con- 
cedens singulis, quae conveniunt 

Pro navigantibus et iter facientibus supplicemus, ut Dominus illos 
dirigat dextera misericordiae. 

Pi'o iis, qui persecutionem patiuntur, supplicemus, ut Dominus eis 
det patientiam et scientiam, ipsisque tribuat laborem perfectum. 

Pto defunctis, qui ab ecclesia migrarunt, supplicemus, ut Dominus 
iis locum quietis concedat 

Pro iis, qui sunt in lapsu, supplicemus, ut Dominus insipientiarum 
illorum non recordetur, et ut ab eis minas temperet 

Nos quoque omnes, qui egemus orationibus, supplicemus, ut Do- 
minus protegat conservetque nos in spiritu placido. 

Oremus, supplicemusque Dominum, ut suscipiat nostras preces. 

Expletis itaque prodamationibus a diacono, episcopus signum manu 
det, et diaconus dicat: 

Surgamus in Spiritu sancto, ut, jam sapientes effecti, in ejus gratia 
crescamus, cum in ipsius nomine gloriamur, et super fundamentum 

(0 Videntur f^hssuMo esse npec^imdeq h. t. /rasufaUa. CL can. Laod. ii. 



88 TESTAMENTUM D. N. J. X. 

Aim mi9>!\p>i^ xAsi f^uuf^ .nlftidal julaKj tt^vni >k^ii >\¥a 



^^KMr^ VsoKlJ K^XL^o ^K:)daxs Kl&aateA&f^ ^lio 

■ft^ff.in^w dual ^i<l:L.i ^ Oi ciiaj .col ^r^ r^Ccpj f^jAjaoz^o i^iao.! 
•^.loftoLi.! f<ll&*f^ .^....OQaft^f^ Al^3 ,*iri^i .if^o ftSosicn i^ocnj 
f^oi..! ooA [col. 2] Af^lisn .i^o .KSai^:! .^.^o ^ oca^^yt^ i^iaof^ «.^. 
•Aciah.AiAi r^^3^9 f^AioiKUi Ada^J f^^&da^ .1^:1 K!X.i f<liA«f^ .ALj 

•IcD 9A Of^ •0)f^iuiaaaLid i^AiKIj ft^f^ijAaxM X4f^ O^..^ 
»CDoftyf^.i OCD9 ^ .aiDicis KliaiOD :i^ Of^ .f^i^Of^ien 0)f<^^isuB» 

KlX .Kl^i^ 9MMf^:i MJkSLAo f<Aiftls ^9 .1^ .f^ccpi ^iVy^.i «^^^ca\ 

^»%!90f^^f^ »aii.io9 ^cD A2^ ,.f.ani 

C)«....&^fiA&id .f^Iii.! Klaida Klido.i r^lu^r^ ^.Az^iu, f^&u»flLaz.^ A\^ 
f^(^a^^ftA4> ca\ Aiu Kli2«:i rCUkMf< .AahJ^ ^uOrfy oco KbK^ A^n 

0) Cod. B perperam habet »a»o^f^ r€m0^n f^^OiiAi.! A\pn« 

(') Hec inserit cod. S in iis quas excerpsit ex Test immediate post indicata 
superius in not 4 ad pag. 83 sub hoc titulo: ^^ri ^i4#oi\xsn3 ^eo . lyw 



cocni iai c^i^ .i^Awdax.^ KbOAS s& ^cA ^bJ ftA.i f^(&i:i^ 
.1. 



(3) Cod. S hibet 
0) Cod. S habet f^i&iijAs.. 
(5) Cod. S habet f^lsHoD. 
{^) Cod S habet ^.Jv^id. 



LIBER I. DE DIACONO. 89 

apostolorum aedificemur, orantesque supplicemus Dominum, ut annuens 
suscipiat orationes nostras. 

Episcopus deinceps perficiat. 

Populus dicat: Amen. 

XXXVI. 

Talis sit porro diaconus, ut appareat habens timorem (Dei), pudorem, 
modestiam, perfectam agendi rationem in fervore spiritus. 

Attente inspiciat ingredientes in sanctuarium, inquiratque, quinam 
illi sint, ut discemat, num sint agni, an potius lupi, et post inquisitionem 
[col. 2] introducat eum qui dignus est, ne contingat, ut explorator 
intret, libertasque ecdesiae impetatur, et totum peccatum super caput 
ejus concidat 

Si(*) quis advenit sero ad conventum, sive cum laus aurorae per- 
solvitur, sive cum sacrificium ofFertur, maneat foras, quicunque ille sit, 
neque ipsum diaconus introducat: figura est enim futuri diei judicii, et 
ne tumultus, qui fit in introductione, sit causa divagationis iis, qui orant. 
Accedens itaque et januam dausam inveniens, ne pulset ob praemissas 
rationes. 

Post expletam jam inchoatam collaudationem, fidelis, sive vir sive 
mulier ille sit, ingrediatur, et diaconus proclamet: 

((Super sacrificium » vel <r super laudem» supplicemus, ut Dominus 
in libro vitae nostram supplicationem inscribat, et Deus saeculi recordetur 
nostri in lucidis et sacratis suis mansionibus. 

Propter fratrem, qui sero venit, supplicemus, ut Dominus ei dili- 

(') In versione copto-arab. haec insenintur in capite de liturgia, praemissa tamen 
adnotatione, ante liturgiam celebrandam hypodiacanum claudere debere portas ecclesiae. 
£x Testament! contextu autem apparet minime hypodiacono, bene vero diacano 
incmnbere munus custodiendi portas ecclesiae, inspidendique, quinam smt ingredientes. 
Hoc etiam ex capite manifestatur Testamentum in versione copto-arabica inter- 
polatum fiiisse. 

Rahmani. Te^tameatum D. N. J. X. {2 



90 TESTAMENTUM D. N. J. X. 






A^O ,t^^ilT^T^ A2^ Of^ f^iu» A2^ 0)^1^ f^ilOMVS CO 

f^uicoc t<i ifimriio .i^isoieo itlaoai.! r^Wf^ci i^ix^ico f^i\a^A&M 

.Qdbcuii Of^ocD »cDo^f^ K!X Auf^ii2^ cbiaaa md (0^..^ .^Kam ^^^{^b 

f^Aia&AiOz. Aiia:i rdlAbAf^ ■ft^V>nfni?fcf^3 cd^v^JMbmI A£as .cos r^ocps 
f^ocni f^^DOAOxsn •i^ii^oa cbian.! ocd ^...^^ .i^lflUiAiAi ^co\^ f^ii.T^.i 
^.iif^ .Aciu ^f^ (^) f^Aio&diaaA f^ii.TkA KlaxMx^o co\^ kA ^cDO^r^ 

^oA Of^ ft^TtTn AloA «^ajf^ AaOJC .f^^ii ft^l t^ ¥^ (AAlil.l 

.(")KbiCf^ .Kla^j* .KIa^oAo .r^&xfiA&id oOZjjj i^^n^b-o .^i^^ 

(0 Cod S habet r^lOfi^f^ in fonna plur. 

O Sic ia cod. S. — Codices vero M B habent f^iafiaa. 

(3) Cod S habet or^. 

C) Cod S habet ^ucd. 

(^) Titulum istum apponit cod S huic capiti f^iasicQ.! K^iUf^ Ay«l 

O Desunt verba onu^f^ r^iobaucnn ^jg^ in cod S. 
(0 In cod. S OCD Af^ ^j^ 
(*) Deest Kb CD in cod B. 
(9) Deest in codidbus M B KI&iOS^^oacA. 
(''') Cod S habet kAmi KSi^. 
(") Cod S habet K4*loKb. 



LIBER L D£ ORDINATIONE DIACONl. 9 1 

gaitiam et laborem concedat, relaxet ab ipso omne ligamen mundi 
hujuSi tribuatque ei voluntatem dilectionis, charitatem et spem. 

Pari modo de sorore, aut diaconissa, quae tarde venerint et extra 
manserint, prodamet diaconus> ut populus universus pro iis supplicet 

Porro cum diaconus praefatos sic commemorat et prodamat, augetur 
diligentia et consolidatur charitatis vinculum, negligensque seu piger 
corripitur. 

XXXVDL 

Si(0 quaedam mulier a viro aliquo violentiam patitur, accurate 
investiget diaconus, an ipsa sit fidelis> numque vere violentiam passa 
sit, et an qui rapuit illam, non sit ipsius amasius. Et si (post inqui- 
sitionem) noverit mulieri reapse rem sic accidisse, eandemque lugere 
ob violentiam, quam passa est, ad aures episcopi deferat, ut ostendatur, 
ipsam omnino pertinere ad conmiunionem ecdesiae. 

\^olentum autem raptorem, si fiddis est, ne diaconus introducat in 
ecdesiam ad communionem, etiamsi poenitentiam agat: si vero est cate- 
chumenus, poenitendamque agit, baptizetur et ad communionem admittatur. 

Diaconus catechizet poenitentiam agentes, ducatque ad presbyteros 
vel ad episcopum, ut erudiantur et cognitione imbuantur. 

SiO diaconus (non?) potest fungi ordine diaconatus, perseveret 
saltem in oratione, et veluti laborem reputet supplicationem, medita- 
tionem, dilectionem, viam, luctum, et prae oculis timorem (habeat), voca- 
biturque filius lucis. 

XXXVffl. 
Ordinatio diaconi ita fiat: episcopus [col. 3] solus ei manum imponit; 



(') Deest fere totum hoc capitulum in versione copto-arabica. 

(*) Videntur respondere huic loco in versione copto-arabica ista «si haec (i. e. 
quae respiciunt opera erga peregrinos, segrotos etc.) perficit diaconus, ne negligat mini- 
sterium sacrum ecclesiae, quod pertinet ad ipsius gradum, quodque timorem Dei 
omni tempore ante ipsius oculos ponit, incitatque desiderium ad loca quietis Dei». 

12* 



92 TESTAMENTUM D. N. J. X. 



•KlaOAflBu&r^ Vsof<i k!iacd \aAeo f€ix:sas^ A^ .r^ii:i^.io 



ivAi\9 .A 2i\^.iOf^o .jii&iu f<lxiji9.i f^JMi^ cnLk.i «<:iii*f^ .azsni^Ql 



•r^caif^.i fifciAf^o •Kluui.i Klauil .f^icooi.! r^iiani .v<a 

!<l*i20 tco*aco .vA iSkKSal f<!Luj .r^iioini^ .f^diOajkJJ .t^^a\i^ii cu 
^lA&x. >iji .Klsni^ >jjio .fi^^iftm •K'diiicoa kA.1 KluBoaaai kA^& 



iiaabi.1 f(^iiod\i* ^ ^ijo&v^o vJl.i ^co •v^l.^OeA r^Aifidu.i.JLa 
f^iilf^ixao &uKLdtoA»o ^f<Li.vio .>Xi:k. kA.1 XAn f^il^Mf^ •^iiaico^ 







t^iT.QiMno .i^iOfiDKla f^ocp.i f^.iOS0O .icoAuBOLSn ^Vr^ ..^i 
kA f^.ico A^^ »cooi^ r^.lff^ .f^aAf^.1 t^llbaa. A^^ 0)Kl4JLdK:ao 

^f^iioi*:io» .vs iiiiu]9f^ .f^aAf^.1 f^n^f^^ n^ .osoiAs.! oA ftur^i 



(0 Cod. S habet 
(') Cod. M habet >cnud\iaa3r^o. 
0) Deest KSmlaxm in cod. B. 
0) Cod. B habet f<lAof<sa. 



LIBER I. D£ CONFESSORIBUS. 93 

non enim ad sacerdotium ordinatur, sed ad ministerium famulatus epi- 
scopi et ecclesiae. 

Episcopus oret super diaconum: 

Oratio tmpostttonis manus super dtacanum. 

Deus> qui omnia creasti, et per verbum omasti, qui in mundis puris 
requiescis, qui per prophetas tuos ministrasti nobis vitam sempitemam, 
nosque lumine sciendae illuminasti, Deus, factor magnarum rerum et 
totius gloriae auctor, Pater Domini nostri Jesu Chrisd, quem misisti ad 
tuam voluntatem adimplendam, ut omne genus humanum liberetur, et 
nobis declarasti et ostendisti mentem tuam, sapientiam tuam, visita- 
tionem tuam, Filium tuum dilectum Jesum Christum, dominum lucis, 
principem principum et Deum deorum, emitte spiritum gratiae et dili- 
gentiae super hunc famulum tuum, ut ei detur studium, quies, magnani- 
mitas, virtus placendi tibi. Da ipsum, Domine, operarium legalem 
absque confusione, mitem, amatorem orphanorum, amatorem colentium 
pietatem, amatorem viduarum, ferventem spiritu, amatorem bonarum 
rerum. Illumina, Domine, quem dilexisti et elegisti ad ministrandum 
ecclesiae tuae, ofierendumque in sanctitate sanctuario tuo, quae tibi 
ofieruntur ab haereditate principatus sacerdotii tui, ut ministerio fungens 
sine reprehensione et pure et sancte et mente Candida, dignus fiat 
ordine hoc magno et excelso per voluntatem tuam et te laudet in- 
desinenter per Filium tuum Unigenitum Jesum Christum Dominum 
nostrum, per quem tibi gloria et imperium in saecula saeculorum. 

Populus: Amen. 

XXXIX. 

Qui testimonium et confessionem emittit se fuisse in vinculis, in 
carcere et in tormentis propter nomen Dei, manus ei propter hoc 
non imponatur ad diaconatum, neque item ad presbyteratum. Habet 
enim honorem cleri, cum per confessionem a manu Dei protectus fuerit 
Si in episcopum autem ordinatur, dignus est quoque impositione manus. 



94 TESTAMENTUM D. N. J. X. 

f^iiflUM*03 \\^ [fol. 345 rect. coL i] .rrt n^ f^oeoi^:l KlxAiLis 

• ^^^^~— — • • • - 

••aL^^i^ ob^\^'^ c<;x»«ol ^ f^ .Hs^jlSo ^KlbffiUi H^^*^*"* «^.^c>A 

.K!auj» f^d\Qdac«^ .Tfk .r^ftcaoAflos ca^^f^ f^oqpii ^i^&ao .^.Tso A^ 
KlAfoz* f^Lafl^ ^|S:&a.<i kAi^ .KIaJLb Kl4co t^^\\n ^nsn f^.i 

^r^ KIX.&IS1 ftuOL ^ t^ .KSuA^ ftuKUfli^o &uK[ii»ffiUi.i .Kll-sar^ixM 






(') Cod. fi legit f<ki^ ^. 

(') Cod. B habet formam singuL f^<&^A\ 

(3) In cod. M 

{') Cod. M habet 



LIBER I. DE VIDUIS. 95 

Si est confessor, qui tamen coram potestatibus in judicium non 
fliit vocatus, neque vinculis fuit afflictus, sed tantum confessus est fidem, 
manus imposidone dignus fiat: suscipit enim cleri orationem. Non(') 
omnia tamen vocabula repetat oretque super ipsum, sed cum pastor 
(i. e. episcopus) ulterius progreditur, ille (i. e. confessor) effectum (ordi- 
nationis) suscipitl 

XL. 
De znduis. 
Ordinetur in viduam ilia, quae eligitur('), quae scilicet diutumo tem- 
pore sine viro manserit, pluriesque ab hominibus inducta fuerit, ut nuberet 
viro [foL 345 r. coL i] et nihilominus ipsa viro adhaerere noluerit propter 
fidem. Secus autem nondum eligenda est, sed ad tempus probetur, si pia 
fiierit, si quos habuit natos educaverit in sanctitate, si eos sapiendam 
mundanam minime docuerit, si eosdem in amore legis sacrs et ecdesiae 
efformaverit, si dilexerit peregrinos honoraveritque, si in oratione as- 
sidua fuerit, si humilem se exhibuerit, si afflictos hilaritate adjuverit, 
si Sanctis de ipsa revelatum fuerit, si sanctos non neglexerit, si pro 
viribus ministraverit, si apta sit, quae jugum ferat susdneatque. Sit 
porro quae sine intermissione oret, et in omnibus sit perfecta, spiritu 
gestiens, habensque cordis oculos apertos ad onmia. Sit omni tempore 
benigna, diligens simplicitatem , nihil in hoc mundo possidens, sed 
continuo tollens et circumferens crucem, quae omne malum abolet, 
noctu diuque apud altare perseverans, hilariter et secrete operam im- 
pendens. Si habet unam aut duas aut tres consocias unanimes in meo 
nomine, ego ero inter illas. Sit perfecta in Domino, utpote quae a 
spiritu visitatur; ea, quae ipsi significantur, perficiat cum timore et dili- 



(') Haec ultima pars eonim, quae dicuntur de confessoribus, deest in versione 
copto-arabica. 

(') In versione copto-arab. praeterea definitur viduam eligendam non minus quam 
sexaginta annos agere debere, eandemque unius viri viduam esse oportere. 



96 TESTAMENTUM D. N. J. X, 

r^(iild\ ^Qoi Af^ .^coA^f^ flOSOO f^Li^Mf^n ^.ti.l .iaab.d\ ^f<2L.i ^cai 

d\ ^ooQLJ f^iiflUA.i3 or^ .f^d\flAai\ad.i (^^^^-^ ^A^Kd .Alsoii 

Of^ .f^i\aA9 cn^\ ad»d\ ,^\^ti kA ^.iif^ .pBoiadi ^oAo col iv&a 
r^AidV^ .«o&\x.d\ ^.1 r^ifM,xs> .xUtoA K^ftnnftii^f^.! f^^ \^ t*w \ 
•tM oot^o:^ l3^d\ f^laxa 3m A^ .id&tfdi ^ Q ft^^a ^oA .^fii:bajjd\ 

Kllial .Aaad\ KS^isao ocal^ ^co .f<^ad\ KIaj^ox. ^3M KlX .i^d\ 
f^eaXf^n f^&uao .%A3 KlJA*f^ . ^ Oi t^ >ix.jfc f^ii^aA .KLiiii f<A 

^d) .^ca*^f^ f^ciAf^3 KSMO32900 f^idaL .^ocos f^idiiaM f^cAr^ 

.^coi\sSU3 KLbA^ .KLWP^ ^pAAiH »^p3 ^ds ^.1 Old) .f^^iuLao 
^Aaodi&cn Kl&tiUuAo .^.lat^ i^icooi.! Klar^ ^.la .^j:baAA3 ^ oa cp 

laaLo .&LiiuLS0.*i iKa ^n «<:iii*f^3 .f^safli^ ^f^LaAae^ ^oA ^iu 
.1^ .^coL.! f^i\sSU3 KLbA^ f^3QBfi9 ^mi\\ ^^jvyiQni .KIaco .Kl^A^ 
^Klo Klft&ci^^o KLba^ KlaBSu ii\^ C)Ai.<i .A:A (Ol' 313 ^oA ^foni. K^ 

(') Sic in cod. B; cod. autem M habet A^. 

(0 L e. ipsarum animae damnabuntur tenebris aeternis. 




LIBER I. DE VIDUIS. 97 

gentia. Exhortetur mulieres inobedientes, erudiat ignorantes, reas convertat, 
doceatque illas, ut sint pudicae, diaconissasque perquirat Quae introeunt, 
efficiat ut sciant, quomodo et quaenam ipsae esse debeant; et, quae extra 
manent, adhortetur. Eis, quae audiunt, consilium patienter praebeat de iis, 
quae bona sunt. Inobedientes post tres admonitiones non alloquatur. Foveat 
illas, quae cupiunt esse in virginitate vel puritate. Corripiat modeste et 
pacate sese exhibentes ex adverso. Cum omnibus sit paciHca. Superflua 
et vana loquentes privatim reprehendat, si vero non audiunt, sibi adjungat 
mulierem aetate provectam, aut deferat ad aures episcopi. In ecclesia taceat, 
in oratione sit assidua, visitet aegrotas, omni die dominico secum adducens 
diaconum unum aut duos, easdemque adjuvet Si possidet aliquid, eroget 
illud in pauperes et fideles. Si autem non possidet, ab ecclesia adju- 
vanda est. Nihil [col. 2] operetur saeculare, tamquam in probationem. 
Opera spiritus perficiat, perseveret in orationibus et jejuniis, nihil 
profundi inquirat, et acceptet, quae Dominus mittit. Ne occupetur de 
liberis, sed eos ecclesiae tradat, ut, degentes in domo Dei, apti fiant 
ad ministerium sacerdotii. Ipsius supplicationes ad Deum erunt acceptae, 
eruntque holocaustum et altare Dei. Quae enim probe ministraverint, 
ab archangelis glorificabuntur. Quae vero sunt intemperantes, loquaces, 
curiosae, fiirentes, ebriosae, improbae seu vehementer diligentes delecta- 
tiones, simulacra (0 ipsarum animarum, quae stant coram Patre luminis, 
peribunt et adducentur ad habitandas tenebras. Cum enim opera 
ipsarum, quae quidem visibilia sunt, ad excelsum ascendent, facile ipsas 
impellent in abyssum, ut post mutationem et interitum hujus mundi 
ipsa simulacra earundem animarum surgant in testimonium contra ipsas, 
impediantque illas, quominus sursum adspiciant. Cujusvis enim animae 
simulacrum seu typus coram Deo ante constitutionem mundi stat 
Quapropter ilia eligatur, quae possit obviam ire phialisC) Sanctis. — Ex 



{*) Ptobabiliter Jacobus edessenus confudit cpidXi) com cpv)X/|. Froinde videtur 
legendum «obviam ire turmis Sanctis*. 

Rahmaoi, Testamentum D. N. J. X« i i^ 



98 TESTAMENTUM D. N. J. X. 






ocp .0)^ir> ^\iT,.i ^oA 0).&f^3 f^TOAJM 003 .ftua^^ KliidjaAi 






(^)jiAZ.ii.t ^f^ n^irs^ coa.i oo3 (^KlMfiua msxl^xo .f^iojsa kIakIssq 

• • • • \ 

K^ot f<l*iJ90 coLdcd .vJ^.! r^d^2s9f^9 KI4010I ieaji»jfc.i ^co vA*.! 



•cbuLm f<^a\ f<tt&^o f^lXAial [coL 3] .vJu».i f^iua.*i f^iuioaoLid 
vy&^^k&llso 0^)>€p f^tiiT^o »co Klj^iafi09 A^so .f^aAf< jaal .^Eiday •jl..ib 




(0 Cod. B habet 
(') Sic in cod. B: cod. autem M legit r^MXSluaonn. 
(3) Cod. B habet ^oA^. 
0) Cod. B legit iuia. 
(5) Cod. M habet Kbojen. 
(^) Cod. B habet <>uit^\ 
(7) Deest o m cod. B. 
(») Cod. B habet f^&ul\lboAeo f<\. 
(«) Cod. M habet f^daO&Ao. 
C^') Deest |CD in cod. B, 



LIBER I. D£ INSTITUTIONE VIDUiR 99 

illis autem sunt duodecim presbyteri, qui laudant Patrem meum in coeIis> 
qui suscipiunt orationes cujusvis animae purae et ofierunt Excelso odorem 
suavem. (*) 

XLL 

Ordinado viduae fiat hoc modo. Ipsa orante in ingressu altaris 
et deorsum adspiciente, dicat episcopus submisse» ut sacerdotes tamen 
audire possint: 

Oratio canstituendarum viduarum^ qucB prcBcedentiam habent sedendo. 

Deus sancte excelse» qui humilia respicis» qui elegisti infirmos et 
virtute pollentes, honorande qui etiam contemptibilia creasti, immitte, 
Domine, spiritum virtutis super banc famulam tuam et tua veritate 
robora earn, ut, praeceptum tuum adimplens, et laborans in sanctuario tuo, 
sit tibi vas honorabile, et glorificet in die, quo pauperes tuos, Domine, 
glorificabis. Da ei virtutem hilariter perBciendi disciplinas a te prae- 
scriptas in regulam famulae tuae. Da, Domine, ei spiritum humilitatis, 
virtutis, patientiae et benignitatis, ut, laetitia ineffabili tollens jugum 
tuum, labores sustineat Sane, Domine Deus, qui nostram infirmitatem 
noscis, perfice famulam tuam in gloriam domus tuae, [coL 3] in aedificationem 
et in typum praeclarum; robora eam, Deus, sanctiiica, edoce et con- 
forta, quoniam benedictum gloriosumque est regfnum tuum, Deus Pater, 
tibique gloria, Unigenito Filio tuo Domino nostro Jesu Christo et 
Spiritui sancto benefico, adorando, vivificatori, tibique consubstantiaIi,(') 
nunc ante omnia saecula et per generationes generadonum et in saecula 
saeculorum. Amen. 

Populus: Amen. 

(0 Etiam in versione copto-arab. hie locus obscurus est 
(') Videtur haec vox a manu recentiori introducta. 



(") Cod. B habet vy»oilo. 

(»*) Cod. M addit ^f^. 

13* 



ICXD TESTAMENTUM D. N. J. X. 



r^cod\ f^r^ .KlJid\ ^.i^oa KlX .f^lliiCD Klcd).! OlKa ^ . 



.f^LQAo .f^iJLik>.t ^lOtASkct f^i\&jtAd\ \\n f^ii.ujaxso cnu&ur^ 

L ^.1 f^SuosM if\o\ .O)f^aod\ f<!i^caa KlttSii&a f^ocpd\ 

.1 f^&CACua •>^f^d\d\ f<:MLfi9d\o ^9^^ .1^ ^iKa ^ ■f<V»ni^\ 

,f<tinT^ Of^ Kl90».i ^.1 ticAf^ .f<d^ f^Ii^CDO .f^MLfiD^o .f<iSm*w\ oil 

•cos&iXa col jk49 cnu.<i€Uil£» KlX ^.tif^ ^^^flf^ \\^ Qri^\ t'^^S'-*' 
«.V\ ^ ocapn ^.1 f<^\ {•f<l]A.i cn^\n ^f^i*^ .f^iuaao f^ii.i&j30 

•f^iuiuaJLixa f^iosoisos .r^hitfLhjju^na f^.io^ Kl&iL.l oco ^.i rdisls 
^OiTlo K^^iisw oco ik^^ ^f^ JB..inl >.\^\ ji K!iacoo .f^U^^icao 



.f^i:aa^Sfl vJl ^r^ r^icoAia.i oco .k^t\q\ KlX.! f^Xf.io Klau^o 
•KSAf^.l ..1*0.10 vvCOm.! f^coir^ .ann\i.io AijJKUft^o )BCoiaf^:i f^en\f^ 
[{61. 345 vers. col. i] •^.oun .kI^tl^o r^lAas.io ..:k.dabi.i .f^x.OM.i .^jAf^n 



') Cod. B habet W-O ^.tbtto f<\ .diisOf^iiK^i «<:ifiuf^reioco.i ^li\s ^ 
') Cod. M habet f^<fti.tAiaz2a. 
3) Deest hoc verbum in cod. B. 



[^) 1. e. media nocte. 
[•) Desunt haec in versione copto-arabica. 

[^) Interpres copto-arabs istam orationem, paucis mutatis, convertit in precem 
nocturnam a communi fidelium coetu recitandam. 




LIBER I. ORATIO VIDUARUM. lOI 

xLn. 

Postquam ita in viduam insdtuta fuerit, de nihilo soUicita sit: sed 
sit solitaria, vacetque, in solitudine, supplicationibus pietatis; fiinda- 
mentum enim sanctitatis et vitse pro vidua consistit in solitudine, ita 
ut neminem aKum praeter Deum deorum, P^itrem> qui in coelis est, 
ipsa diligat. 

Notis horis seorsim laudes persolvat, nocteO et aurora. 

Si(') est menstrua, maneat in templo neque accedat ad altare, 
non quasi sit polluta, sed propter honorem altaris; et postquam jeju- 
naverit et se layerit, perseveret Diebus vero pentecostes non 
jejunet; in festo paschae ex iis, quae possidet, det pauperibus, se lavet 
sicque oret 

Cum gratias agit aut laudes persolvit, si habeat virgines amicas 
unanimes, optimum erit si illae cum ipsa orent ad respondendum: 
Amen. Secus oret sola seorsim sive in ecclesia sive domi, maxime 
autem media nocte. 

« 

Tempora, quibus necesse est ut laudes persolvat, sunt sabbatum, dies 
dominica vel pascha vel epiphania vel pentecostes. Reliquo tempore 
in humilitate gratias agat psalmis, canticis, meditatione, itemque laboret. 
Excelsus enim sanctificabit eas (i. e. viduas) remittetque eis peccata 
ipsis imputata, ignorantiamque ipsarum. Pater meus ccelestis confortabit 
eas, illuminabitque ipsarum facies, quae sicut facies sacrorum meorum 
splendescent gloria in die retributionis. 

XLffl. 
Laudes ita a vidua persolventur pacate: 

Laus noctuma viduarumX^) 

Sancte, sancte, sine macula, qui habitaculum habes in lumine, Deus 
Abraham, Isaac, Jacob, Deus Enoch et David, Eliae, Elisei, Moysis, Josue 
et prophetarum, reliquorumque, qui [foL 345 v. col. i ] nomen tuum in veritate 



.^.^.^i^^^.^ 



I02 TESTAMENTUM D. N. J. X. 

^oAk d\i99.t cd) f^cnlf^ .r^Mtj^S^n i^oAf^ .vCwA oii^r^ f^iix: 
KSiisA .pa!i vJ^ ttiT^a .JLmiX K^Oi.i f^Ljjo .tJBlks vA Of^ULnz; 



.f^LkMM.1 f<i\im*»io .KliiI&Ma iuf^ ir^.ia .f^if^.! KlJi.i:^sn 

f<d 9^ Ai^ K^Vm .71 \ \\3 f^idAAi .f^coAr^ re'diosasb. Moi&f^.i 
.r^iu:*.lB vJu.i f^ii.T^.i ft^linN ^ >i^ .f<XfXn KIaiois i^o^^.l 



Ktuoiao v^o ^oaKla^ ,\\rt .^ v^oslA .mit. .KIaioi.1 



^^iMf^ iMr^^ m^\,.t ^CD >Ub. ♦^i^i\>i i\\ ^^^i^SLfio »cDo^f^ 



f^i^ .r^lCDOix r^3fi^si2L «^^ivxAi3 r<£i*3oaS0 >\^.t f^oAr^ vJl 
>iji .iof^ onaj^iea K!jjSui:i f^^oi^o r^ivijLiix«i\.s.i oco .i^xu^ 

^ i\l\a:i OCD ftliJM vJL f<^r^ f^tiiT^ .f^iSvAidi f(lii\^.iA.io .f^^du.! 
.fCsiiA^ d\aauao tOuw cnl^a r^tooM .KSuQ^^o t^aMq^n Al «^_iifiaAflft2A 



(0 Cod. B habet r^i&iaai*Ma. 

(') Hstc desunt in codice B, et spatium album in folio relinquitur. 

0) Cod. B habet vJ^ii i^ftcoKti. 



f 



LIBER I. ORATIO VIDUARUM. IO3 

nunciarunt, Deus apostolorum, Deus, qui consiliis tuis cuncta direxisti, 
et benedixisti eis, qui in te peramanter confidunt; te laudat anima 
mea viribus spiritus virtutis meae, laudat te cor meum, Domine, laudat 
potentiam tuam omni tempore, laudat te, Domine, tota virtus mea, 
quoniam, si vis, tua ero, Deus, Deus pauperum, quoniam tu es auxi- 
liator pusillorum, qui respicis humiles, qui adjutor es imbecillium, adjuva 
me, Domine, quoniam per gratiam tuam complacuit tibi in me, ut sim 
famula tua, quoniam nomen magnum concessisti mihi, ut vocer Christiana. 

Tu qui a servitute me liberasti, ut famulatum praestem Deo po- 
tenti in aetemum, et ut te, qui omnia vides, laudem quin confundar. 

Sane, Domine Deus, confirma in te cor meum, usque dum per- 
ficiatur in Spiritu sancto. Redde nobis juventutem in aedificationem 
ecclesiae tuae sanctae; Fili, Verbum et mens Patris, Christe, qui venit 
propter salvationem generis humani, qui passus est, sepultus est et resur- 
rexit, qui glorificatus es {sic) ab eo, qui te misit, convertere et ad- 
juva (nos) Domine, rectas fac cogitationes nostras in fide roborata 
spiritus, glorifica nomen tuum in nobis, quoniam in tuo Patre, in te, 
et in Spiritu sancto est spes nostra in saecula saeculorum. 

Et dicat cum iis, quae cum ipsa sunt: Amen. 

Laudem autem aurorae sic persolvat: 

Laus aurora viduarum habenHum prtecedentiam sessionts. 

Te, Deus in aetemum, director animarum nostrarum, creator lucis, 
thesaurus vitae, qui oblectaris collaudationibus et precibus sanctorum, 
amator misericordiae, miserator, benignus, rex omnium et Deus Dominus 
noster, laudat spiritus mens, emittens ad te sine intermissione voces 
famulae tuae, Domine, quae supplicat te, ut perficias in famula tua 
spiritum consilii, pietatis et rectae cognitionis. Laudo te, Domine, 
qui a paupertate nostra abolisti omnem perturbationem, aversionem, 
iram, omne dissidium et pravam consuetudinem. 



I04 TESTAICENTUM O. N. J. X. 



oobI .f^h^MlUMsn f^hkmSuuba kAouso v^i»A ^^a^ mA ^di^t^ 

vJl rdSf^ KSmasso .vA fijJl^ f^Aic^i^a .^.^aia H^nf ^■i\ ^t^ 
vy^a [coL 2] t^ia a^a .vybouua f^tcoOia •! ^icnsf^a ocd .f^cnif^ 

*^^ IJMf^il ckB«k.a ^CD >^0 .(0(iMl< 

:oiA*aoflLocD \\n 





aata ^a 



*f^d\9jb^a i\ .vuLAja f^2i\^aA iuKlttu» OotoL^ .«,jx;\v£0«^ .i^nlt^ 

^obIao ♦vyflua ai viua rd^jrAo .KS^i^o vyMiia Kli^^f^ .KLsaco^ 

.f^oqp^ c<oq3^ f<oqpd\ ^...oisnKLi f<i 

•«^p .KlMfMl (Of^A^A&O KSmlaS Kl^a .^bKId f^oio . 



a-^ .f<sbuk iuaoa-e ^a ca\ aca*fto >itiTii i^ocas ai i^^a 
.f^at f^ >o3ai^ f<dttfa9diien ^a KlX .f<3xa (^) a«ia KLsacua i^u* Klso^ 

•f^ocnMl tCDa\»a 



O Deest in cod. B. 
(0 In cod. M sAs^ 
(^) In cod. B f€:x&^ sine copulativa. 

0) In cod. M deest KI^aAM. 

(<) In cod M habetur Kbxa ai»a ^a 



(') In venione copto-axabica Testamenti non assignatur dies instituendi hypo- 
diaconL Ibidem tamen adhortatio, quam ad ipsum dirigit episcopus, ita incipit: 
«Dico tibi N., considera timore Dei te ministrare infra presbyteros et diaconos^ et 
exequi in justitia evangelii prsecepta etc* Hstc verba, quibus indicator munus hypo- 
diaconi^ postering addita fiiisse evidens est 

(^) In versione copto-arabica non assignatur dies instituendi lectoris. 




LIBER I. DE INSTITUTIONE HYPODIACONI ET LECTORIS. IO5 

Tu es, qui prseveniens immutasti sensus intelligentiae meae, ut dbi 
soli, Deus, inserviam, qui ecdesiam sanctam variis ministeriis exornasti. 
Tu, qui a famula tua omnem dubitationem, metum, infirmitatem de- 
pellis, et dirigis cogitationes eorum, qui in rectitudine serviunt tibl 
Te laudo, Deus, qui lumine tuse scientiae mihi illuxisti per Filium [coL 2] 
tuum Unigenitum, Dominum nostrum Jesum Christum, per quem tibi 
gloria, imperium in s^cula saeculorum. Amea 

£t cum iis, quae eam comitantur, dicat: Amen. 

XLIV. 
De hypodiaconis. 

SimiliO mode ordinetur in hypodiaconum, qui sit castus, orante 
super ipsum episcopo. 

Die autem dominicaCO, audiente cuncto populo, dicat super eum 
episcopus ita: Tu autem N., ministra et audi timore Dei evangelium, 
cole in sanctitate scientiam tui ipsius, custodi puritatem, vive ascetice, 
inspice, ausculta, et audi in humilitate, neque negligas orationes et 
jejunia, ut te contentum reddat Dominus, et dignum efHciat ordine, 
qui isto major est 

Omnes sacerdotes dicant: Fiat, fiat, fiat 

XLV 
De lector e. 
Lector constituatur, qui sit purus, mitis, humilis, sapiens et valde 
expertus, eruditus et admodum doctus, memorabilis et pervigilans, 
ut aptus sit, qui ad majorem gradum etiam assumatur. Primo autem 
die dominicaO) tradatur ipsi liber, inspiciente populo. Manus autem 
ei minime imponatur, sed audiat ab episcopo (haec verba): 

(0 Vel ez ipsis his verbis: SimiU mode ordinetur in hypodi^uonum^ quas subduntur 
immediate post tractatum de viduis, apparet caput istud extra locum reperiri in 
codice nostro. Vid. in^ dissertationem de hierarcMa^ ubi ostenditor a documento 
nostro hypodiaconum postponi lectori, juxta disciplinam illius aetatis. 

Rabnuftni, Tttammnim D. N. J. X. I^ 



I06 TESTAMENTUM D. N. J. X. 



009.1 f^li^r^ .f<bM&sn .a^dx* .^..i^ai ^f^ -ai i*&u.i f<^S90 rdsoi 
f^dadkO ^f<sk^ r<\^j^ ^09 .filii v^i&s rdaioi^M 01L9 i^oortfa 

•f^oq3^ Kbq3^ f^cp^ ^.^oiaofds 
:(Of<ido^o kAo^ \\^ 
Of< ^f<a JUf< ^ oA .f^i^oi^d or^ ^.1 r^oi>d .(Oo&o 
^.1 r^ .0) oxsaix&aoo .jLi£ki>^0 k^i In^ ^jm f<l\f< .oyitt^Ksso 
Kllla^.1 .f^^^AoiuaAl vyf^ .r<%^f^ ^€0<\\ \ lOi i fiffAi>>J50 
oopi^.7 Klsjjo.1 .K^oJiiaA ^.1 ji.i| .K1:mi^^ i^a »090&ur^ f^joL:! 
Klijlab .f^^ol^o Kl2no^ .^iuBDt^o ^i\inn «^o ocaj .f<^n t \ m 
^.1 f<ln^^\ (0^.1 pi A^ .^a«f< ^^^ou 0)^Ojli f^l9f<=»o 
Or^ f<^oia& kA .(^) »..ax.i>Jliu Kllnttbaa.i vyt^o . ^ <i\t\n\ .i^ifiaa 
t^.in\n Of^ ^^.Oiil&s f<\\^wm ^<\\ i\n Of^ .t^^cuoi ot^ f<^o2^afi9f^ 



A^ . ^ o oi^^t^ KlaAeA.1 oa vyt^ kAi^ .f^&^flOa Or^ .KUldoi^ 




f^ivjk.^1^ ^OAU^SO oaJlik ^a.^ ..^oo9^oiLl .^ooa^^Mf^ ^^jBiooxi 

^f<iL.i ^09 A^90 , ^^^ ^* .^t\j«rTn .1^.1 f^li^i^ .Tt^iflm f<f^< 
f^li^Af^ ..^.oWs kA .^^.oqoL,! ^ gflk^fOa ^^1 (Ao9 ft^\^'iOiaoA 
f^aOjjia •f<A!M.i f^iu» .i^l^^^ ^ aicpj O^f^ ^ ooi^rLf^aa [col. 3] 

f^jKL&o^ ^009 uk .(")^i\^M^ ^i!i2^ •f^^i ^ OioA f^Aia*wiinfi*io 

(*) Hoc caput extat in cod. S. 

(') Cod. B ita praesefert titulum f<&tolo^ *^V"' 

(^) Sic in codicibus S B: in codice autem M deest O copulativum ante 

0) Cod. S habet ^culfts. 

(^) Deest ^1 in cod. B. 

O In cod. B 

(7) Cod. S habet 

(•) Sic in cod. S. — Deest Ar^ in codicibus M B. 

(9) Sic in cod. S. In M B 

(**) Cod. S habet rd^OflD. 

(") Cod. S habet ,i„Jl\ftiii 



LIBER I. DE VIRGINIBUS. IO7 

Tu autem N., quern Christus vocavit , ut sis minister verborum 
ipsius, cura et contende, ut appareas probatus in canone isto et in 
gradu adhuc majore, etiam coram Domino nostro Jesu Christo, ut tibi 
in suis mansionibus sempitemis retribuat pro his mercedem optimam. 

Et sacerdotes dicant: Fiat, fiat, fiatO) 

XLVI. 
De virginibuSy maribus et feminis. 

Virgo (seu caelebs), mas vel femina, minime ab homine con- 
stituitur, neque ordinatur, sed ipse sese (propria) voluntate secemit, 
nomen virginis assumens. 

Neque ipsi manus imponitur in virginitatem, quippe propriae volun- 
tatis est hie status. 

Necesse est autem, ut virgines sint adstricti corpori mortificando, 
sanitate ejusdem tamen intacta, assiduique vacent quotidie jejuniis, 
orationibus cum fletu et luctu, expectantes omni tempore exitum a 
came, contendantque considerantes quotidie se fore morientes. Ne se 
dedant irae, aut intemperantiae, vel ebrietati, vel stultiloquio, neque in- 
dulgeant operibus saecularibus, vel divagationibus, sed se continuo 
veluti crucifigentes habeant corda sursum erecta, cum omni himiilitate 
conscientiae et omatu, in meditatione sacrorum librorum, in cogi- 
tationibus fidelibus et in solamine benigno, ut, cum orant, exaudiantur 
in iis, quae petunt pro fidelibus, qui ipsorum curam volunt gerere, neque 
(id?) reiiciant, ut [col. 3] per ipsos retribuatur eis portio vitae. Sint 
consolidati in charitate, in benignitate et in gratia vera et perfecta. 
Sint assidui in consolationibus , solenturque suos proximos; erudiant 
doceantque, qui recenter facti sunt fideles; incitent scienter, sapienter 
et benigne juniores, sese inter illos exhibentes veluti exemplaria sancti- 
tatis in omnibus bonis operibus. 

(') Interpres copto-arabs post hoc addit caput de institutione psalmista: quod 
etiam argumentum est interpolationis praefatse versionis. 

14* 



io8 



TSSTAMENTUM D. N. J. X. 






^.t ^coftibJ)9 .f^^.Tka ^cmauH A^^ ^401^^ 0)f<iiaLnJ C)^.i t^ido^ 



.^a» ^f^V e=!s« 






(') In cod. S deest ^9* 
0) Deest ^9 in cod. S. 
(^) Sic in cod. S. — In cod. M 
hsc verba apponit notam hanc: fu 



— Praeterea cod. S in margine ad 




LIBER I. D£ CHARISMATIBUS. IO9 

Item faciant virgines feminae. 

Porro loquantur et operentur ordine, gratia et scientia, ut sint 
reapse sal terra^ quod vocatum est. 

Virgines feminse caput cooperiant in ecdesia, abscondentes 
dumtaxat crines. 

Habeantur autem penes omnes in honore, ut et ceteras^ quse vdint, 
ipsas aemulentur. 

XLVtt 
De charismate. 
SiC) quis in populo apparet habens charisma sanationis, vel 
scientiae, vel linguarum, ne super ipsum imponatur manus, cum ipsum 
opus jam sit manifestum. Illis vero exhibeatur honor. 

Explicit Itder primus dementis. 

(') Deest in versione copto-arabica caput hoc de iis, qui charismatibus fruuntur. 



jawn COD KSbn^ji^C i^oioo i^SoOl^ mf*iii\n.i C)^l^.l f<=»ii^ 
^^xanx.:^ ^mn f<JiBis\ C).^2^ iK^mljjeso 



cb\^2I ^^iO .f^ii^ ■\^T^\ hjsnxxk ^ioicp.i «^j^cb .f< 
•cai hsA ^ m^Jf-^ •f^ ^<^ ^ eca tea jqkA iut^ t^^iui^ 



.Of<^aiASaoa ao^ .tCDOM-ial ^^oiuu ^.lae^ [fol. 346 rect. 
•f^^^ojAad.! Kl&u\au» e^iJi^aao •f^iu\s;iOf^a ^iftua .f<2 



(0 Cod. S nonnisi excerpta qusedam exhibet ex lib. IL Testamenti sub hoc titulo: 
f<s»ai& f^. — Codex B ita describit titulum hunc: cos iuKSl «^^cx& 

(') Sic in cod. B. — In cod. M redundat o ante A\*i. 

0) Cod. B habet KllSXcuX. 

(4) Cod. B habet (»cok e^iiiliLo. 

(^) Deest in cod. B. 



I 



LifiER SECUNDUS ClEMENTIS. 

Prceceptay canones et statuta, qucB Domtnus noster Jesus Chris tus 

prascripsit circa ordinem baptizancbrum. 

I. 
Hcec autem de iaicis. 

Qui primo accedunt ad verbum audiendum, antequam in coetum 
communem ingrediantur, primo adducantur ad doctores domi, diligentiaque 
penitus adhibita, tota investigetur causa, ita ut doctores noscant, quare ii 
accesserint, et qua voluntate: et, si bona quidem voluntate et ex de- 
siderio (ingrediendi vitam) accesserint, studiose instruantur. 

Oblatores autem ipsorum sint aetate provecti, fideles, ecdesiaeque 
noti ; perhibeantque de iis testimonium illos esse idoneos ad audiendum 
(verbum). 

Inquiratur quoque de moribus et de vita accedentium, utrum sint 
non contentiosi, quieti, humiles, neque inania loquentes, an contemptores, 
turpia loquentes, jocosi, deceptores et ad risum provocantes. 

Insuper et inquiratur, an quis illorum uxorem habeat vel non; et, 
si sponte sua non habeat, instruatur cum assiduitate et studio, roge- 
turque admodum benigne, ut menda sua corrigat. Episcopus vero curet 
in Domino eumdem adhortationibus propheticis, quae ipsum ad puritatem 
perducant, [foL 346 r. coL i] instruendum, et, si progreditur, imbuat ilium 
tum doctrinis apostolicis, tum deinde evangelicis, verboque integro institu- 
tionis, et, si dignus habeatur, baptizetur, et, si ita dignus censeatur, 

(^) Cod. M habct formam sing. t^iujjJbb f^OiA&Ms. 



112 TESTABiENTUM D. N. J. X. 

i^lft^f^ .f^ocpii f^iiAi f^«a» f^di^f^ .oVp-il^aA 1^9^.1 (OockA 

tM f^lIBb {?)%M<% .iuftSfV. OtCDol^ tMf< «^JE^O .JBBAJ.1 

f^iJi^ ^vo f^lc ^9if^ .ial f^.iKKi .f^uS^ttfti^ f^ocnia 

iAjB.il cbiak^.t .f^iiiuf^ f CD JiLii^ 
«^jAu1ai f^AiLia iioiiAaB92i ^AS^ .^.soafttii ^911^ ^oAt^.! t^iiLiia 

»^ccb\ 0)&uf< f^iV:^ .f^^^U^t 

f^iilbn Aaaao i^ .(^)9aOM i^kliocp i^to^ia v^ ia\^ f^ocD .i^Micoi 
♦ f^Ai]bo9 f^iiiiiiu Xf^flkSiiu ^9if^ .f^AiXA^ao f^dullocD (Or^ 



(') Hie incipiunt in cod. S excerpta ex lib. n TestamentL 

(0 In cod S pro his iu legitar .^f^ib f^<MJL2L tCoaLw Xs^f^ «^J<o 

f^^ba.! cai KtLjiM ftCDO^ rdlflb ^r^b. 

(^) Legendum videtur vyi^ pro vyt^o, quod habent codices SMB. 

0) In cod S f^ocDl. ^ ^ 

(0 In cod S 

O In cod S i 

(0 Sic in cod S. — Codex M omitdt i^ ex incuria amanuensis. 

O Sic m codidbus SB. — Cod M habet f^l JUi^ ^ rf- 



LIBER II. DE ACCEDENTIBUS AD AUDIENDUM VERBUM. II 3 

qui arcana audiat, audiat segregatim: siquidem et in abscondito prp- 
grredietur. 

Cupienti matrimonio conjungi, nuDum fiat obstaculum, ne forni- 
catione a satana irretiatur. Ineat vero matrimonium cum muliere fideli 
Christiana, ex genere christianorum, quae valeat suum virum in fide 
conservare; (idque fiat) praecipiente et curam gerente episcopo. 

Accedens ad audiendum (verbum), interrogetur quoque, utrum sit 
servus an liber, et utrum sit servus viri fidelis, dominusque sinat ilium 
audire. Si vero dominus non sit fidelis, neque ilium sinat (audire), 
supplicetur, ut sinat. Si vero dominus veraciter dicat servum velle 
christianum fieri ex odio in dominos suos, repellatur talis servus. Si 
tamen nullatenus probari possit . in dominum servi odium, et ille servus 
velit christianus fieri, admittatur ad audiendum. 

Servus, in cujus gratiam dominus christianus testimonium non per- 
hibet, repellatur. 

Quaevis uxor doceatur suo viro in timore Dei placere. Quod si 
uterque eorum, pietatis causa, continentiam servare voluerint, mercedem 
habebunt 

Qui conjugio ligatus non est, ne fomicetur, sed legitimum ineat 
matrimonium. Quod si cupiat sic manere, maneat in Domino. 

Qui a daemone vexatur, minime audiet verbum a praeceptore, 
donee mundetur. Mens enim verbum immateriale et sacrum nequa- 
quam suscipit, dum spiritu materiali flagrat Postquam vero mundatus 
ille fuerit, erudiatur verbo. 

E 

Adultera et mcechiae deditus, vel ebriosus, vel idolorum plasmator 
aut conflator, vel scenicus, vel auriga, vel luctator, vel procedens ad 
agonem, vel pugnator, vel luctae magister, vel venator publicus, vel 
pontifex idolorum, aut eorumdem custos non sunt admittendi. 

Rahmani, Testameanim D. N. J. X. IC 



I 



1 14 TESTAMENTUM D. N. J. X, 

:jB.f^ kA ^t^ .A^ciutio Aaoiu Os^oaLo ^m*ci£o t<\^\*> 9&0 
^cDf^lAlkz. .f^iuidoLb. r^deaiUio tcoo^e^ f^Ji^*ai i^LlA^ JCSf^ «,_f< 

r^f^ .JBSf^ AA&^O if&^iu Kd&f^ -^^i^ Kd&r^ ,An\til f^X^f^ ,An\ni 
|Aa^ ^9ir^ .ckA ^co*itt90.i ^od [col. 2] f^ifioic^ oA ^mSkfib ^^.cocai 

Of^ f^S>^ .4iAai.l OcnSf^ fOl\ ^ kLUMaQOSO Ct^ f^l^^l^i^M 

Ai^ oiai^o t^ftiin JLsn&\aLf^ .KUiOi.i ^cd jiit. 3^0 .f^aAi^s 

(') In cod. S desunt h»c i^I&oii&ii .also Of<. 

(') Cod. B habet .VUb.O. 

0) Sic in codicibus SB. — Cod. M habet fffuAoik ^. 

0) Cod. S habet f<^^ahajsn. 

mm 

(s) Cod. B habet fonnam plur. 




LIBER n. D£ ACCEDENTIBUS AD AUDI£NDUM VERBUM. 1 1 5 

Horum quidem, si quis vult fidelis fieri, necesse est» ut antea 
desistat ab hujusmodi operibus, et postquam ex industria fidem fuerit 
professus baptizatusque, admittatur et communicet. Sin vero desistere 
recusaty abiiciatur. 

Magister puerorum in scientia profana, optimum est si a mimere 
desistat; quod siC) non habeat aliud munus, quo lucretur, quae ad 
vivendum necessaria sunt, indulgentia erga eum habeatur. 

Si quis miles vel constitutus in magistratu sit, doceatur non op- 
primere, neque interficere, neque diripere, neque irasci, neque excan- 
descere, neque quemquam iniuria afHcere, sitque contentus stipendiis 
[col. 2], quae ipsi dantur. 

Volentes autem illi in Domino baptizari, omnino renuncient militiae 
vel magistratui (') : secus minime admittantur. 

Si quis catechumenus(^) aut fidelis vult fieri miles, desistat ab 
intentu hujusmodi, aliter reprobetur, utpote qui suo consilio Deum 
contempserit , et, spiritualia posthabens, in came (i. e. in corporalibus 
seu temporalibus) melior evaserit, fidem despiciens. 

Adultera, vel luxuriosus, vel ebriosus, si ab hujusmodi vitiis ces- 
sent, velintque fidem professi catechesi instrui, possunt (admitti), et, 
facto deinde progressu, baptizentur quoque: secus vero repellantur. 

Si cujuspiam concubina, quae serva sit, velit fidem profited, ad- 
mittatur ad audiendum (verbum), dummodo prolem suam elevet, et a 
domino suo recedat, vel ipsi uni matrimonio coniungatur; susceptoque 
deinde baptismo, communionis eucharistiae particeps fiat. Secus autem 
reiiciatur. 



(') In versione copto-arab. legitur «quod si non habeat aliud munusy moneatur 
a sacerdote, ne idolorum nomina proferat (coram discipulisX et sic recipiatur». 

(•) In versione copto-arab. praetermitdtur renuntiatio militiae et magistratus (C£ 
proleg. nostra cap. VI). 

(^) Haec quoque suppressa fiierunt ab interprete coptico-arabicae versionis. 

IS* 



I 1 6 TESTAMENTUM D. N. J. X. 



^.i:aa^ :.7^\i.i .fiof^i^M Atf» :ukn 

• • • 

^ol JLf^a ^f^ftooo f^^aflkMO f<lAbAi^MC »CDO&Uf^ f^^ ^.Hf^ 

f^f^ ..lA.i^i^M f^lia% ift^^ol >.i^\i :i^\i.i f<=»c^ ^kIAoO 



•> 



^^i^i^Ml ^ODO .^fluu ^ooio ^ciai» f^^.t&i£3 f^iCi!da*cii£0 t^lxs 

^^cDiiuBoo f^^^ciuA ^^i^ftoo.i ^c»c 
.f^.7fu»X Kl^ois. ^'iu ^^ii\ftoo.i ^cb [col. 3] f^^dl^ ^i^s ^ 



(") Sic in coA B. — CoA M habet .^TUT , .T&. 

(') CoA B perperam legit f^iax-n. 

(3) Desunt in coA B hsc verba Kll^coea ^OfiAi.! i^H^i^ ^^Onfiao. 

(') Fere integrum hoc caput deest in versione copto-arab. 




LIBER II. DE CATECHUMENLS. 1 1 7 

Reus rerum nefandarum, divinator, aut magus, aut necromantiam 
exercens, uti polluti habentur, neque in judicium veniunt. 

Incantator, astrologus, somniorum interpres, hariolus, populi conci- 
tator, siderum speculator, idolorumve vates, aut desistant a talibus et 
proinde exorcizentur atque baptizentur: secus abiiciantur. 

Habens concubinam, illam repudiet, coniugiumque legitimum ineat, 
et sic audiat verbum catecheseos. 

m. 

Qui tamquam catechumenus omni diligentia eruditur audiens evan- 
gelii traditionem, non minus quam tribus annis erudiatur. Si autem cupiat 
supplicetque (ante praefatum tempus) baptismum suscipere, baptizetur. 

Qui autem fuit mitis, humilis, diligens, assiduus, perseverans penes 
eum, qui ipsum docet, in labore, in vigiliis, in confessione, in subiectione 
et orationibus, et baptizari voluerit statim (ante expletos tres annos), 
baptizetur: non enim temporis spatium judicari debet, sed voluntas fidei. 

IV. O 

Silente praeceptore, catechumeni orent seorsim a fidelibus, egredian- 
turque, ut fideles discant, dum legit presbyter vel diaconus novum 
testamentum aut evangelia. 

Mulieres fideles adstent in ecclesia seorsim, seorsimque etiam 
mulieres catechumenae, separate a mulieribus fidelibus, et utraeque 
seorsim a viris. Adolescentulae quoque stent seorsim, quaeque in 
ordine suo. 

Stent viri e latere dextero et mulieres e latere sinistro. Virgines 
fideles primum occupent locum, et post eas catechumenae, quae virgini- 
tatem vovere volunt 

Post orationem [col. 3] catechumeni mutuo dent sibi pacem, viri 
viris, mulieres mulieribus. 

Mulier quaelibet caput operiat suum et crines. Mulieres sese ex- 



1 18 TESTAMENTUM D. N. J. X. 



K^dUli ftu]9f^&\aL.l COD .1^1=1 .I^IULMO K!dUb.l l.V2n.l OOD f^oAf^ 

^kA iuf^ K^ifiMO .ft^\^;'nn*fKi\ iuf^ iQBLLioc .i^I^ikA ftv^io 
f<l\.7.i ^A^f^ f^hn» ^coaC ^ixffdo.i ^A»r^ iuj^i^i ocd ,^i\\.i 
f^ia f^.*ui*f.l f^^iuiuM .tia .f^^^Lft^L^ ^ Aiaid ^it-mO .f^i,sj» 

,^dx* KlaiAM vvisi:i6 •rt^.io vAfn f<2ajL .tia .K!jcd ^ oi t*&u.i 



^^ifisof^ ^i^\?k\ Kl»iiL ^^.coqI^o p% Aaoo 



.f^ifKMJ^ •Afiai.i Olio ooDiiuBasoo .^.i^iu f^fpJDO .v^aliu »dox. A^ao 
9A^ Ai^iu f^lf^ cai f^ccoi 9A^ ^.lif^ .cai Aiu kAi^ .K1:Li vo[&iu kA 
^ji.l\» VA^ cns5y.l f^^js IaV .tfk .Kllll kA f^^iunfl^ ca\ AtnT. KlA 



oioLft ^ t^ .coco ^^i^ico .tfk oiai^f^ f^li^f^ .i>jn.ta ^^^aam^iuc 

•OL^OD f<994»0 f^^OAfSAn <Tl\\-> ^ f^ .f<ai*l^ OVhSP ^ f^ .f^dA»lf^ 



(0 Deest in cod. B 

(') Cod. B habet .^^asiuo &Uf<sa«o ^jfiAa^iu. 



(0 Versio copto-arab. in describendo ritu bapdsmi adoptat formulas et cerimonias 
diversas ab iis, quas hie habentur, quas desumpsit ex iis, quae in usu sunt in ecclesia 
coptica, quseque recentiores sunt Sic v. g. in versione praefata habetur oratio ad 
benedicendum fontem baptismL 

(') Haec^ quae indicant tempus persecutionis, ab interprete copto-arabe fuerunt 
valde contracta. 




LIB£R n. DE ELECTIS. 1 1 9 

hibeant graves et decentes in suo omatu, neque plexis crinibus, vel 
(pretiosis) lapidibus se oment, ne forte juvenes, qui in ecclesia sunt, 
irretiantur. Itaque mulieres in ecclesia stent modeste et scienter: secus 
a viduis habentibus praecedentiam sessionis admoneantur, et, si in 
eadem audacia persistent, corripiantur ab episcopo. 

V.O) 

Episcopus vel presbyter super catechumenos, postquam precati 

fuerint, manum imponat, recitetque orationem manus impositionis 

super eos. 

Oratio super catechumenos. 

Deus, qui tonitrua demittis et fulgura paras, qui coelum condi- 
disti, et terram firmasti, qui fideles illuminas, aberrantes convertis, qui 
mortuos vitse restituisti et spe destitutis spem tribuisti, qui mundum 
ab errore liberasti, per descensum Unigeniti Filii tui Jesu Christi, 
exaudi nos Domine et da hisce animabus intelligentiam, completionem 
(L e. perfectionem), fidem non ancipitem et agnitionem veritatis, ut 
fiant in gradum isto superiorem per sanctum nomen tuum dilectique 
Filii tui Jesu Christi, per quern tibi gloria et imperium cum sancto 
Spiritu nunc et semper et per omnia saecula saeculorum. Amen. 

Hisce expletis, dimittantur. 

Si(0 quis, dmn adhuc catechumenus est, propter nomen meum 

apprehendatur et damnetur ad cruciatus, festinansque currat, ut suscipiat 

baptismum, ne anceps haereat pastor, sed ipsi conferat baptismum. 

Quod si ille violenter interficiatur ante susceptum baptismum, ne sit 

perplexus: justificatus enim ipse fuit, cum fuerit baptizatus proprio 

sanguine. 

VL 

Cum singillatim eliguntur suscepturi lavacrum, examinentur et 

investigetur antea, quomodo se gesserint, dum catechesi instruebantur, 

num viduas honorarint, aegrotos visitarint, omnique humilitate et chari- 





I 20 TESTAMENTUM D. N. J. X. 



^f^.T*f^ ^ cco A^ >ufl9^^ ^Oftldo . ^>^^^r^ ^i\^T. n^a 

^ ocniaw .tm .tm Aa Ai^ ft^%anftiAt^ .e^iobtiu ^..fioiu ^1 ^ .f<lAJsi&:i 
thecal iJi^f^ .tODO^f^ f<A^9.i itoAl^di^s Kli^f^ K!»ai oAo coisn 
[fol. 346 vers. col. i] oa&a f^i\fts2^ i^oi caa &uf^.i oi^ «<s.t kA.1 tODO&ui^ 

f^ft\\dQ\ .^TfiT. &ufO:baftCii£o 0I.1 : .votfiuo i^ljLiiuo .i^^i^^^^ po f^JMca 
..afi9^ AfiDc^ f<svN^ Ktecu Af^ .f^oq3^ f^.i^.i f^&u.ii:dasi (*)^^m€o 

f^iujJB9 ii\nT..l ^ dld al tt^%nnfWi^f^ ^ di t^ .TIM ^n f^h\3JSD .% 

T. aic b K!fkK!i» tJK»H3 f^ccAf^ .f^icoai.i i^ckAi^ Kkau..! e^colf^ 
KLiSfio .voiujOf^ iuji>^.i «^J^c» KL^ftiLSb.! f^oAf^ .vJuoi &um^.i 
•KSMkAasso .a^OK* «^.,i».7 »coaaf< .f^x*liD.i f<cKAf< .f^^oi20.io kSmoalz^i 

Ocai.l OCD .iuif. »OCO «^JLimf^ f^^OdoLl 0) ^cb f^&\SftAl.l OOP 




ooD .fisn iuif. f^ia^A A^o .^3 f<liuA &uix..i ocd .^icnsi^ 

(') Deest f^KSbOk^ in cod B. 
(') Deest ^.T^co in cod. M. 
(3) Cod. M habet «^SJa9. 

(0 C£ qu» de hoc usu perantiquo dicemus infra in dissert, (/e baptismo. 



LIBER n. DE EXORCISMO. I 2 I 

tate incesserint, an studiosos se praebuerint in bonis operibus. Per- 
hibeatur quoque de ipsis testimonium eorum, qui illos adduxerunt 

Quotidie, postquam audierint evangelium, illis manus imponentur. 

Exorcizentur inde a die, quo eliguntur. Baptizentur autem diebus 
paschae. Adpropinquantibus igitur illis diebus, episcopus exorcizet 
singulos seorsim, ut persuasum habeat singulos mundos esse. Si enim 
contingit, aliquem mundum non esse, vd possideri a spiritu impuro, ab 
ipso [fol. 346 V. coL i] spiritu impuro redarguitur. 

Qui reperiatur itaque coercitus tali impedimento, recedat de medio, 
reprehendaturque et vituperetur, utpote qui nequaquam fideliter verbum 
prseceptorum et admonitionis audierit, cum spiritus malus et alienigena 
commoratus sit in ipso. 

Doceantur suscepturi baptismum solummodo feria quintaC) ultimae 
hebdomadae se lavare et caput tergere. 

Si quae autem mulier fluxu consueto sit affecta, adsumat sibi alium 
quoque diem praecedenter se lavans atque tergens. 

Jejunent autem feria sexta et sabbato. 

vn. 

Die autem sabbati congreget episcopus suscepturos lavacrum 
(sacrum) et, damante diacono, jubeat genua flectere. Facto deinde 
silentio, manum super eos imponat, et exorcizans dicat: 

Exorctsmus ante baptismum. 

Deus ccelorum, Deus luminum, Deus archangelorum , qui sub tua 
virtute sunt, Deus angdorum, qui sub tuo imperio sunt, rex gloriarum 
et dominationum, Deus sanctorum, Pater Domini nostri Jesu Christi, 
qui animas, quae constrictae erant morte, liberasti, qui (hominem) 
qui tenebris constrictus confixusque erat, per confixionem passionis 
Unigeniti tui illuminasti, qui funicula nostra solvisti et omne pondus 
a nobis removisti, qui omne satanae bellum a nobis propulsasti, Fili et 

Rahmani. TesiaiMQiim O. N. J. 3(, 1^ 



122 TEST AMENTUM D. N. J. X. 

^.Ta^.l oco r^biAr^:! i^ftdboo r^^ {•iuu».i Jfio n^Tina rdaia cnl^.i 

• • • X * * 



>Ai\ni»>C5o f^ h\e\ f^LSui 






Aisu^i ^cn vy ^fY»Aa.i f<AOOf<':i ocn .f^jJUdoft^^ Kli vyjoox.:! 
•vy.iajjA9 vA ^.^ocnL.! r^i2^ f^T.a-i\.i ^09.1 .^iW^nAca f^ vOb.iaX 
^coi^ (V^li OCD ^ .f^llAUtioo «^.ociii*ftuf<' KlXf.Ta vJl*^ Kl&ftlnio 
•K!9QOcn^ ji.lflb AlsoioQ .m v^ulo K'lO^ jjlz» vyicuii oco .^jjclz^ao 

f^LLll OCD p9 •Vylff^ p9 ^fCnjJ&CA .TA vA ^&&jyCO f^AJMZ.:! OCD 

.cDa.i KlijJ^o f<^a» ^r^i.i OCD ^ •K'ruiAK' r^boocD^o [col. 2] Kl^iK" 
r^iOLu.i3 »cnofif 1^9.1 ocd •f<d:Li .m K'.TjjLi^icn f^lif. ^Oxm.i ocn ^ 
Kd:Llo r^A\(<S v^^ajj ^ .111.1 ocd.i •f^^lf<.i Kl^i^foio r^lO^ (fAiuJL 
OCD .021^.1 KSsiajjKl r^i2^ K'i^ii ft^\\\\ o r^oi\fi9.i K^iu^o^ 
f^f^ .ciA .m&AiK'.i r^^o ocnl K'ia^L Kli K'iuiAAi.i c^OJ cni\^2^.i 
.m f<VAi» r^ftuia cnJiA cniOi^^i oco •vu.ioO&a r<lafi% .m K^OjaSQ 
ocn p9 .oi&\as«\ ^.la&^K' coLlaiX f^LM.i^ .m .r^iuijiu) i^ujAiioo 
r^A\ajjA& Ak cni\^^^.i ocn .f<^i:L K^AulaOAfio i^^iao r^il^ Adk.i 
.\i\n f^iAiA\0 JU.1 KUcuio .AffiJ f^ioi^f^o Klxa&icn f<lrL9.i\^ba.i 
v^ ^AliS^O ^i^coLi v^ CU.iOr^i «..^03 ft^^*Th\ co&d2^.i ocn 
.f^uiLsn K'^oadOACDO lizso K'lafioo -^aI^ f^Iti v\i\^2^.i ocn .r^isA 
r^AifloLuiicn f^o Ai\i f<\n i» vy&\iJ^.i ocn .r^ii&M K'^iafiffO 
v^ ^sa^cn .iSk .f^^ir^ ^ K^K" i=» Aal^K" vy.iff<9.i ocn .i^lx^SA 
f<^r^ KSsnon .Ad^ .iujK" K'caif^ K^isfl .Kl^ii^ »cno^r^ .ssoAi i^ ^.1 
r<i\s^ ^ 101!^ .t^Smjxso .^Odb K^aiOLM ^i=»io •vA^i Kldoxa ^ca\ 



LIBER 11. DE EXORCISMO. 1 23 

Verbum Dei, qui morte tua nos immortales effecisti, gloria tua glori- 

ficasti, passione tua omnia reatuum nostrorum vincula dissol visti , per 

crucem tuam scelerum nostrorum maledictionem portasti, et per resur- 

rectionem tuam docuisti ex hominibus fieri deos. Tu qui nostram 

cladem super te suscepisti, tu nobis viam in coelum stravisti, et nos 

corruptos mutasti in incorruptos. Audi me, Domine, ad te cum moerore 

et metu clamo: Domine Deus et Pater Domini nostri Jesu Christi, coram 

eo, coram quo stant sanctae virtutes archangelorum, cherubim, innumerabi- 

lium exercituum, principum, atque seraphim; velum tuum lux est, et 

coram tua facie ignis (ardet); thronus tuae gloriae inefFabilis est, et 

indicibiles sunt mansiones deliciarum tuarum, quas praeparasti tuis 

Sanctis, quorum amictus et gazae tibi soli tuisque Sanctis angelis visi- 

biles sunt. Trepidant cuncta coram te, teque collaudant; adspectus 

tuus montes metitur, et nomen tuum, cum profertur, abyssos scindit. 

Te velant coeli, qui in manu tua includuntur, a te tellus [col. 2] et abyssi 

simul contremiscunt, pelage et dracones, qui in eo sunt, commoventur, 

animal rapax trepidans te veretur. (Tu es), per quem, prae metu, liquefiunt 

montes et firmamenta terrae; prae tua potentia tremit pavitatque 

hiemis turbo, procella irae sibi definitos limites servat propter te; ignis 

vindictae praescriptum sibi praeceptum nequaquam transgreditur, sed 

sistit coactus in mandato tuo; universa creatura propter te emittit 

partus gemitus, jussa usque ad tempus sibi constitutum commorari. 

A te fugit omnis natura et creatura adversa, per te subjugatur omnis 

adversarii militia, diabolusque prostratus (procumbit), serpens concul- 

catus, et draco interfectus. Gentes vero, quae te confessae sunt, per 

te, Domine, illuminatae et corroboratae fuerunt. Per te vita revelatur, 

spes firmatur, fides consolidatur et nuntius laetus praedicatur. Per te 

corruptela abolita est, et incorruptibilitas constituta. Homo tuis 

manibus fiiit efFormatus ex terra, postquam vero in te credidit, non 

amplius terra est. 

16* 



1 24 TESTAMENTUM D. N. J. X. 



^^UflvOMi .r^aikaA A\aod».i •f^iuJMs.i K'^ono^ .r^a^oA ii^dlaoDo 

.f^ftJHLA iOUil •K'i^AjL .f^^l.xA4L ^iCdOMl .f<Xu ^OKUJCO .1^3^09^ 

•f^lVP^ «f^iia*fUi r^ix^xsn .r^^oujA .c^^oilV. •«^^o^l .r^^cuai 

•vOM ^t2^Md0 n^n f^i^f^ .f^luz^i f^U>oi vyuLik. ^< 
.f^hxqu^nn .f^h^6n^»$n ,f^^oid\^A.i .f^^^odOACo.! i^iKl^ v^ ^^.onabj 

«s f^^MiULSO .^dau:i f<£2naBa .i^fia^ cuis^c^ v^.i \\^ .r^iuianz.^:! 
:ii& .f<sLf«xi f<U»oi30 f^xsino fdai^.! t^^Tn .f^Ai^iiAiu) ^«^aik. 
K'AiajAi^ caAJk. .f^ixerisn .f^uLa^ue. •f<!A^f<lLsa ^..ocn^^r^ r^licnLfiv 
f<A\aal i^ •«^aiL.ia ^.t rdAM.i Klsnaie Kli» [col. 3] .r^iuiaaox. 
fO»\jL ^^coiil KSuLassaa vy^K" f^iJLu».i A2^ .r^calf^ •^^ocoL.i 
c^ocpA\ KtocpA\ .^isoc^ «^ianf<j t^joafk Ar^ f^ba^ coLio ^ nlao\jL.i 

X^ .st^^ coLi Ai OK" .>*iA\icn ^rdiJ^^ or^ ii^ ftuf^^ju OK" 
{•.T2«au f<ll^CDO •Kl&.i^.i r^do^Sb. K^ioafk ^ f<MoA\^ ii^iAcn 



.J. 



(') Cod B habet i^iuiiaaui. 
(') Cod. B habet >oAf^. 



LIBER II. DEEXORCISMO. 1 25 

Per nomen tuum, Domine, Deus omnipotens dilectique Filii tui 
Jesu Christi hosce exorcizo: depelle ex animabus horum tuorum 
famulorum omnem morbum et segritudinem, omne scandalum et omnem 
infidelitatem , omnem dubitationem, omnem contemptionem, quemvis 
spifitum immundum, onmem operam magicam et mortiferam, quae sub 
terra ignea, tenebrosa, graveolente, incantatrice, et voluptuosa subsistit, 
auri cupidinem arrogantem, argentique cupidinem furentem. Sane, 
Domine Deus, cessare fac a servis hisce tuis, qui in te nominati 
sunt, satanse arma, omnem magiam, incantamenta, idolorum cultum, 
divinationem, astrologiam, necromantiam , stellarum observationem, 
astronomiam, passionum illecebras, turpium libidinem, angorem, cupidinem 
argenti, ebrietatem, adulterium, fomicationem, lasciviam, audaciam, liti- 
gationem, iram, confusionem, pravitatem, malamque suspicionem. Sane, 
Domine, exaudi me et in hosce famulos tuos insuffla spiritum pacis, 
ut a te custoditi, per te producant fructus fidei, virtutis, sapientiae, 
puritatis, asceseos, patientiae, spei, concordiae, modestiae et laudis, 
quoniam tibi vocati sunt servi in nomine Jesu Christi, cum in Trini- 
tate, in nomine Patris et FiKi et Spiritus sancti baptizantur, testibus 
tuis angelis, gloriis, dominationibus , omnique coelesti militia [col. 3]. 
Domine qui es subsistentia vitae nostrae et illorum, custodi corda ipsorum, 
Deus, quoniam fortis et gloriosus es per omnia saecula saeculorum. 
Universus populus et sacerdotes dicant: 

Amen, fiat, fiat, fiat 

Si, dum episcopus exorcismum profert, aliquis exagitetur, repen- 
teque exsurgens fleat, vel clamitet, vel spumet, vel dentes frendat, vel 
procaciter adspiciat, vel admodum se extoUat, aut celeri impetu abreptus 
evadat, si quis ejusmodi (deprehendatur) , a diaconis abscondatur, ne 
perturbatio fiat, dum episcopus loquitur. Qui ejusmodi fiierit, exorcize- 
tur a sacerdotibus, donee mundetur et tum baptizetur. 

Postquam sacerdos exorcizaverit eos, qui oblati fuerunt, aut qui 



126 TESTAMENTUM D. N. J. X. 






«.^iui Kll Kbiuf^ >.i:m .f<sA\ i>^i^^&a r^ftvaa^ K!9q.i^ rdlftAiiAi^oo 
•IM ^ f^ Klir^ . ^ oi ^\ia ^si«i>^i m^^&^oa ^^_a vt^n\ 

^K^ ^iiu9 .f^ia^ ^iiu9 .f^taz. Auso.v .^^lo ^.i Kiibo 
Kteaosa f<licn :aoinJ.i Kb^ r^(^flAoiual.i vyr^ JEiK" ^.isr^ 

»f<^OnnfH^t<!l f<^Kla 

f^Uu •^i»K'o ^u^.i 1^ ^ ^.*ua:L.i ^ ch op ^iuji ^.i 9i& 



(') Cod. B habet rd&iois^^. 

('} Cod. B legit «jA9.ial.i. 

0) Cod. B habet :U« 

(<) Cod. S habet ^^^cb. 

(^ Cod. S habet erronee .J^H' 

(^) In cod. S legitur K^un. 

(7) In cod. M ^o\ sine •!• 




LIBER II. DE COLLATIONE BAPTISMI. 127 

inventus fuerit immundus, insufflet in ipsos, signet eos in frohte, ad 
nares, ad pectus, ad aures et sic eosdem in ordine disponat. 

vm. 

Diebus autem quadraginta paschae maneat populus in templo, 
vigilans, orans, audiensque scripturas, hymnos et sermones doctrinae. 

Sabbato autem ultimo vigilent nocte (fideles in ecclesia) cum 
exorcizantur catechumeni, usque ad mediam noctem ejusdem sabbati. 

Suscepturi baptismum nihil secum afTerant, prseter imum panem 
ad eucharistiam. 

Hoc autem modo baptizentur, dum accedunt ad aquas, quse debent 
esse mundae et fluentes; primo pueri, deinde viri, tandem mulieres. 

Si quis (accedens ad baptismum) velit virginitatem vovere (Deo), 
hie baptizetur primus ab episcopo. 

Mulieres, dum baptizantur, solvant comam. 

Pueri omnes, qui valent in baptismo (per se) responsum dare, 
respondeant, repetentes verba post sacerdotem: sin autem minime 
(respondere) valeant, respondeant pro illis eorumdem parentes vel 
familiaris aliquis ipsorum* 

Cum post responsum descendunt baptizandi in aquas, videat epi- 
scopus, ne quis vir gerat annulum, vel mulier omamentum auro con- 
fectum: (si) quidem nemini fas est quiquid alienum in corpore habere, 
dum in aquis est, sed quod habet, tradat iis, qui prope simt 

Cum sint signandi oleo in imctionem, episcopus oret super illud 
(oleum) et gratias agat, item aliud (oleum) exorcizet exorcismo catechu- 
menorum. Illud quidem, quod exordzatur, deferat diaconus et prope 
ipsum sistet presbyter. Qui igitur sistit prope oleum, super quod fit 
oratio gratiarum actionis, sit in parte dextera, et qui sistit prope aliud 
(oleum), quod exorcizatur, sit in parte sinistra. 

Apprehendens [fol. 347 r. col. i] (episcopus) singulos baptizandos, qui 



I 28 TESTAMENTUM D. N. J. X. 

Klai^aol fOL&ieo .1^ .Ak^zi .ii» AaA [foL 347 rect col. i] veal* Vko 

^CD .mo .vyfiaab. ^^.oooSboO .^^ii^\jpo .vJf^ K^out iunao 
000 vs9f^ .iSk .toooLk. ^nosf^n 000 KSujtMa .^ulso^ >.ior^o iMK 
r^ftuoa:^ .r^AiGajSnosa.! K^cn K!ux2n K^r^ .mtSti .f<li^co col aMLJsiB.i 
{•r^i\XAa A^ po.i r^iucal^o .r^^f^bal^o f^iu;*s» i^oi A& ^.1 
v^ f^jK" >iL (0(:ianr^) iani^ds col <ifin K^xan ^ol .111 ao^o 
JLscn ..a^rAo Ak.i rdlLl Ikn oco ^ •i^lau.ia KitfOio Oit'iab i^srC 

^>iO&a f^.i vyOio^ ^^Qs^ nsLi^r^n 
oco KlxAZnl oonizi 




7BiAfl9 oo.iAf^ .1^ col .Tdo^a.! oco i20K^ .i^^Im o:^ n^n\ :t 000 iuji 
•l^ok..! oco .Adk SJbMr^ Klar^ r^cnlKb ^r^ ^OftCoM .f^ll^cn »CDaLk. col 
.i20f<j ao^ K^oi^ .^1 r^s»i r^^AiM co.T2MaJ .K^r^ ^OacbM .ianK^ 
Klar^ ^n oco .r^colr^:! cdt=> .a^dat* f<%M%r^nr% Ar^ Kir^ ^^■nn*>1 
>*i20 ^ .iL^f<i oco .Klar^ >a.^ »cooiu»f^ >*9o.l oco .f^^f^ 

^.1 .T& .r^diueMlo KIajjA ^ ug ol K'^r^O Klaf<i f^li^o* ^ ^^ .aftuo 
•iJMKli .s3oA\o .^^iA\.i f^ioat co.*ua^ •K^l^ pa*ca2Q.i oco vsor^ 

ocD ia«f<jo .r^iuu.1^ r^^.i^a .t^juxn i^Uioia Af< ^r^ |M*cn:sa 

• • • • \ 

^iA^.i r^ioai cpi^Mki f<li^CDO .t^Af^ ^a*< 
f^iaaar^.1 oco .KSujtdoa i^xajbo ^20 «jjkxan^ iAA xa ^^i^sD 

•^jjibo^ ^ftu ^iio.i |a\co f^AdanW ^ ^n K^ 4^f^iiiT^ •a^Aau.i 



(*) Addendum est hie verbum 




LIBER II. DE COLLATIONE BAPTISMI. 1 29 

se versus occidentem convertunt, dicat: (cDic: Abrenuntio HbiySatanas, ttuh 
que universo cultuiy tuis scents, iuts cupiditatibusy cunctis tuis operibtisyi 
et, postquam haec dixerit et professus fuerit, ungatur oleo exorcizato, 
dum ille, qui ipsum ungit dicit: « Ungo (te) hoc oleo ad liberationem 
ab omni spiritu pravo et impuro et ad liberationem ab omni malo,y> 

Hinc iflum convertat versus orientem et dicat illi: a Die: Submit to 
me tibiy Pater, Fili et Spiritu^ sancte, a qtu> omnis natura trepidat 
et pavity da mihi ut omnia tua placita sine macula perjiciam^y^ 

Deinde episcopus tradat ilium presbytero, qui baptizare debet 

Baptizandi stent nudi in aquis. Cum baptizando descendat et 
diaconus simili modo. 

Cum itaque baptizandus descenderit in aquas, baptizans manum 
ei imponens dicat ita: aCredis in Deum^ Patrem omnipotentemfin et 
baptizandus respondeat: Credo. Et continue ilium prima vice baptizet. 
Turn sacerdos dicat: Credis et in Christum Jesum Filium Dei, qui 
ex Patre venit, qui a principio cum Patre est, qui ex Maria Virgine 
per Spiritum sanctum natus est, qui cruci^fixus est sub Pontio Pilato, 
mortuus est, resurrexit tertia die reviviscens ex mortuis, ascendit in 
caelum, sedet ad dexteram Patris, et venturus est ad judicandos vivos 
et mortuosf et cum ille respondeat: Credo, eumdem secunda vice 
baptizet Deinceps dicat: Credis et in Spiritum sanctum; in Ecclesiam 
sanctamf et qui baptizatur dicat: Credo; et ilium tertio baptizet 

Deinde, cum ex aqua ascendit ipsum ungat presbyter oleo, super 
quod gratiarum actio recitata fiiit, dicens: a Ungo te oleo in nomine 
yesu Christie. 

Mulieres a viduis habentibus praecedentiam sessionis ungantur, 
cum presbyter recitat super illas (formulam). Item in collatione baptismi 
esedem viduae intra velum teneant mulieres obducto velo, cum epi- 



(') In cod. B legitur Klau^a KSnOi .r^ia .Klar^. 

Rahmaai, Tesramentum D. N. J. X. XT 



1 30 TKSTAMENTUM D. N. J. X. 



f^.lff^ ^ QcttA^ ^.1 >ffiaJ •K'^.l^a «^.oootii f^^u^r^ AjiA» .^ 

kCEui^ r^ioo V90r^ .iSk f^diu.iQMak» 1^ ^ KL&OofiBA&c^ oco 

:KLiuiA f^ori K'ftuiA 









V 



vyiiaa^ ^cni [col. 2] ftua&r^i ocd .i^ixaO^ 

• • ■ • • 

Kl*ian •iMf^o KSdaSjL oA A^ »a30u^ ius Aji^ oA ^iui .mo 
^B^o .isAf^o Kll^ >iu»^f^.i 0030 >vOKiv r^ocoi KlA^aa.! r^oAf^ 

^.IM !U» A^ KHfikOdO .vA«.i ftCllOl 

^ r^Lkai^ 4^«..aA^ ft^>l\ ooLi >ab. r^.TUi^K' 0)Aa&Mo .^ 



lis Af<:i f<iA^f^ .0) K'&uiLfi9.io 



(') Videtur legendum ^oA «^.ji&ftM.i ^cp (vsof^ .m) f^Ll^osO. 
(') Cod. M B habent erronee f^Eux: 
(3) In cod. B deest o. 



(«) Sic legitur in cod. B. — Cod. M habet f^kSOO f<snil V\^ f^^.iax. 



LIBER II. D£ CONSIGNATIONE BAPTIZATORUM. 1 3 1 

scopus profert formulas professionis ; itemque dum profert formulas 
abrenuntiationis. 

EX. 
Cum itaque congregati simul fuerint in ecclesia, episcopus im- 
ponat super illos manum et dicat sic proferens super illos 

Invocationem Spiritus sancti. 

Domine Deus, qui per dilectum Filium tuum Jesum Christum 
sanctos tuos apostolos Spiritu tuo sancto replevisti; qui per eundem 
Spiritum concessisti, ut beati prophetae tui loquerentur; qui dignos effecisti 
[coL 2] hoscje famulos tuos, ut per Christum tuum mererentur remissionem 
peccatorum per lavacrum regenerationis, atque ab iis omnem caliginem 
erroris tenebrasque infidelitatis abstergisti, fac ipsos per tuam philan- 
thropiam dignos, qui tuo Spiritu sancto repleantur, tribuens eis tuam 
gratiam, ut serviant in veritate tibi, Deus, secundum tuum placitum, 
sancteque praecepta tua adimpleant, ut, praestantes omni tempore, quae 
sunt voluntatis tuae, ingrediantur in tabemacula tua aetema per te et 
per dilectum Filium tuum Jesum Christum, per quem tibi gloria et 
imperium cum Spiritu sancto in saecula saeculorum. 

Similiter (episcopus) oleum infundens et manum super caput ejus 
(L e. recens baptizati) imponens dicat: Ungendo ningo (te) in Deo 
amnipotenti , in Chris to Jesu et in Spiritu sancto, ut sis operarius 
habens fidem perfectam et vas ipsi gratum. Et signans ilium in fronte, 
det ipsi pacem dicens: Deus humilium sit tecum; et qui obsignatur 
respondeat: (nEt cum spiritu tuoy>. Et ita cum singulis faciat 

X. 
Hinc (recens baptizati) una cum universo coetu orent. 
Oblatio a diacono deferatur (ad episcopum) et ab episcopo 
gratiae agantur. 

Panis quidem offertur in typum corporis mei, calix vero miscetur 

17* 



132 TESTAMENTUM D. N. J. X. 

0)iu^ ^cnl .r^oiua ^An:i ^col KHacfla »CDO^f^.i iu^ ocd o^.i 
.^CAK" >ab. ^xsj^r^hxf^ >aa.iA.i ^eo ^«^ rdSA^ Ocni^o .r^i^ Ar^i 
fOao^r^ :«^^afiaili f<lix2au20 .fdaiA^oso.! Kla^^i^or^ ^ ^^^nnoni 
f^LuOl .f^^MLftXM ^db.i f^i^^ i»rtls aai^.i oco .»TMr^(^f^ t»3iei 

^^o2^P&j9^ .(^) tCDoftuK" OCD.1 ^oX col K!i.i f^o .^^o r^ui3 

lO .Kteo^ ^^^cJbo^j.1 .f^Aifla^K' ^^^^oaiis.! 

.K'icsojko A\^.i f<i\\Ml cnLft^.is jor^ t^ .r^ftu^QMSbfiD JtSf^ Afiai.i ^.v 
ocb\ .f<^34f ftlanz. cb\ ftuf<:i .»CDoiv^f^ f^Aiu^ ocd f<lnfla& ij\^ Klsda 

<• Afleu.i OCD K!Xf^ ..a^s* <xar^ f^.i 

f^i\Sk&& Oc^ K!9kU& .OOll f^ f<lSSl^ f<XM3u\ W^T^T^ [coL 3] 





* 



or^ K'ixlsQlf^ AaOi.! ^.i^« f^KxaojL^ JCSr^ Anni «..^ .K^ 

^co po »cdoL^ ^.tm Aeoai iuool.! i^I^dojcs i^ ^.iic^o .»cDaAiu 
^ rt^l\flfi*in.i ooi^ojjA CD^iol ii^ ^eplh^f^ .»CDOj\iu Kli^cDO ail^.1 



(>) Deest iu& in cod. M et in cod. S. 

O Cod. S legit erronee ciA^n. 

0) Cod. B legit tCDO^f<:i oco.i ^o^. 

(^) Desunt in cod. B a verbo tSLiio t^ .1^ f<lsdQXSO usque ad mrni jj i 



•i* 



(') Valde corruptus fuit hie locus in versione copto-arabica. Sic enim ibidem 
legitur ^Nemo sciat mysteria regni coelorum ante susceptum s. baptisma. Hsec est 
oblatio, quse habet nomen novum, quam nemo potest sdre^ nisi^ qui meruit baptisma 
evangeliL» 

(^) Interpres copto-arab. omittit eucharistiam a diacono sub utraque specie prae- 
bendam esse fidelibus. 



• 



LIBER II. DE COMMUNIONE. 1 33 

vino cum aqua mixto ad significandum sanguinem et aquam lavacri, 
ut et homo interior, qui spiritualis est, mereatur ea, quae sunt similia, 
quemadmodum et corpus. Omnes juxta praedicta sumant ex eucharistia, 
quae ofFertur, dicentes: Amen. Diaconi circumvolitent (flabellas?). 
Et, uti praecedenter dictum fuit, ille, qui dat communionem, dicat: 
Corpus yesu Christie Spiritus sanctus, in sanationem (medicinam) 
animcB et corporis, Et qui suscipit respondeat: Amen. 

Qui eflfundit (sanguinem) ex calice,(0 judicium sibi comparat: 
item qui videt et tacet, quin ilium (i. e. efTundentem calicem), quisque 
ipse fuerit, reprehendat. 

Incitentur suscipientes eucharistiam a sacerdotibus ad bona opera 
sollicite facienda, ad diligendos peregrinos, exhibendumque (Deo) 
famulatum in jejunio et in omni bono opere. 

lidem etiam doceantur dogma resurrectionis corporum(*): ante enim 
susceptum baptismum, nemo verbum de resurrectione cognoscat. Hoc 
est enim statutum novum, habens nomen novum, quod nemo noscit, 
nisi qui suscipit (eucharistiam). 

[coL 3] DiaconusO) ne praebeat communionem eucharisticam pres- 
bytero, sed discooperiat patenam vel pyxidem, et presbyter ipse (ex 
ilia) sumat. 

Diaconus populo communionem distribuat manu. 

Absente presbytero, et necessitate urgente, diaconus baptizet. 

XL 
Si quis acdpit aliquod donum (i. e. cibum) deferendum ad viduam 
vel ad mulierem pauperem vel ad aliquem, qui assidue occupatur 
ecclesiastids negotiis, eo ipso die illud donet; si autem in crastinum 
illud apud se difTert, addat aliquid ex suo et sic donum illud auctum det 
Panis enim pauperis apud ipsum diu moratus est. 

(') Versio copto-arab. simili modo cavendum esse addit, ne quid ex fragmentis 
panis eucharistici super terram decidat. 



I 34 TESTAMENTUM D. N. J. X. 



.K!fti&o f<!baMX aiaiu i^iti tt^T>iun ftlfUM^^ r^ftuuif^ r^i\axa 

4^oia:i oco ^hnn KSao oa> .AjU* ju>9 ocoo 

.vJl*:i f^Utoi >A.^o .ianrO k^^v qolL&o .«^^a^ >a.^ (0»^^i^.i 

^^Axa c^.uiu^f^ c^ftuos. f^&OjAso f^i9»UMJ3 k^aoWco ^f^lXJ^-'V 
OCD.1 r<C».i^ •f<!A^i^ >Afltti JUf^ f^o .K^^v colik f<!l:bJ kIo ^i=> 

^coa Allien <<li2«.i rd^oae. Aj^^kco «^^ {-i^idor^icn r^^ai&]b«.i 

cD^^ jBSf^f^ .f<:^.iaua as& ^ 0}f^cD.i f^i^r^ .f^i&.i 

4^f^lX.l iTf^,^n f^ocni r^ivax* i^ ^ ftlfUMk.1 K^ix. ..su 
r^iuiJj^ .Kl^ios >Attts f^Xskf^ >9^ -^^ «^ K^fisdju^l^ 

AAd _ocns2ki ^Oki^flbi Kliao^s i^iaOM «Aiji&.i »Aif^ M'T^cd 






^f^cJAcn ^ianr^o r^^-tM ^ ^Anmn r^icui ^ksus\:i ^..^^ ^^ 
^cauilA r^.tjjL&r^9 KHa^co ^^^nnmi ft^A\ois9 6f^ r^iulboauio ..^ 

f<tail^ A^'W cbMx. Ad^f<J f^lskK" .QoM^ oiAZlo .cb\ >ixi f^ f^^fu»r^.l 
Aim Ocoo .f^sf^^i >AaBS ^Asnic0 kA* ^cd KImI.! .c^iiOMiz. A^« oi^ 



(0 Cod B legit 

(*) Cod B habet 

0) Sic in cod B. — Cod M habet i^^noaLSn o«k p9 

(«) Cod B habet f^&dbOfta. 

(s) In cod M OCD. 

Mossulano turn in Borgiano. Interpres copt-arabs sic prsedictum locum exhibet: «Feria 
quinta ad vesperas offerat sacerdos panem et calicem miztum aqua et vino ad 
implendum mysterium paschae. Item faciat die sabbati.» 



LIBER II. DE AGAPIBUS. 1 35 

Feria quinta ultimae hebdomads paschae offeratur panis et calix; 
et qui passus est pro eo, quod obtulit,(*) ipse est qui accedit 

Offeratur lucema in templo a diacono» qui dicit « Gratia Domini 
nostri cum omnibus vobis», et omnis populus respondet «Et cum 
spiritu tuo)). 

Psalmos spirituales dicant pueruli, et cantica ad accensionem 
lucemae. Universus populus psallens voce consona respondeat: aAUe- 
luja«)) Nemo autem genua flectat, donee is, qui dicit, desierit Item si 
lectio legitur, vel doctrinse verbum profertur. 

Quando itaque nomen Domini profertur, vel cetera alia, uti supra 
commemoratum fuit, nemo se indinet, ingrediens reptans. 

xn. 

Paschse solutio fiat media nocte, quae sequitur sabbatum. 

In pentecoste nemo jejunet, neque genua flectat: sunt enim illi 
dies dies quietis et laetitiae. 

Qui oneribus laboris gravantur, sese recreent aliquantulum diebus 
pentecostes, et quavis die dominica. 

Episcopus ante oblationem sacriiicii cong^enter dicat dicenda 
ad oblationem, cum alba induti ab invicem suscipientes dicant 
«Alleluja». 

xm. 

In ccena aut in convivio sumant (fractionem) ii, qui proximi sunt 
pastori, tamquam ad benedictionem. Catechumenus autem non recipiat. 

Qui familiaris aut consanguineus est magistri rerum profanarum, 
non permittat, ut ille secum laudet, neque cum illo edat ratione con- 
sanguinitatis aut ob congruentiam, ne forte ea, quae ineffabilia sunt, 
tradat lupo, et ipse sibi judicium assumat 

(') Sic vertimus ad verbum locum istum obscurum, prouti legitur turn in codice 



I 36 TEST AMENTUM D. N. J. X. 

•f^io.! CCP.1 f^iual j^s^hxn r^l^f^ Cf^ •afia.i ccd vyj^:i r^l^f^ 

Klx^iD.! .f^ia.! CCD kAji.i <<iaL»f^ «i..^fH «<^^o' kAi^ [fol. 347 v. col. i] 

»^,jj\\'H KLoofioO «,..^AK^ f<lijif^ kAi^ .^jkSAxn:i 
^K!m\Ji\& KllAl .Af<xi Klxixa Cf^ f^^Anftii^f^ Of^ -v^^^Be^ -s^*^ •^^ 



•f^^iudAftCa^A Cf^ .Ktoa*cii2fl Cf^ KlSoL^ pQ «dsu JUf^ ^^^ .onu 
.&^4^^ f^^.1^3 .Kli^*!^ .f^^.!^ ^^ocojioo «^^(Kl f^Liia ^.....OQal iuf^.i 

Goi Jifibfibo ^.iVi ^cp .f^iAfi^f^ iualc Aiu ft^1\fti^\ tCPOljJLo ^ 



(0 In cod S habetur ^joLe^^ kA. 

(') Deest AO^s in cod. M. 

(3) Cod. S habet Ai\T,.l> 

(^) Cod. S perperam habet f^ljie. 

(5) In eodem cod. S legitar i^A\o\ci\a.i. 



(0 Veri simile est fuisse in gneco verbum ei^xoiiat, quod eiprecari tlgloriari 
significat Interpres syrus priorem sensum secutus male vertit luxta contextum verti 
debuisset: ut glorietur . . . sanctos suam domum ingressos esse. 




LIBER II. DE ELEEMOSYNIS. 1 37 

Qui cum episcopo vocantur ad domum viri fidelis, edant moderate 
atque cum discretione, neque (bibant) ad ebrietatem aut (manducent) 
ad intemperantiam, neque ita ut ad risum moveatur, qui prope adstat, 
vel mcerore afficias domum illius, qui advocavit. [fol. 347 v. col. i] Potius 
sic ingrediantur domum illius, qui invitavit, ut poscatC) is, qui vocavit, 
ut sancti suam domum ingrediantur. Audistis enim vos esse sal terrae. 

Qui comedunt, comedant quidem abundanter, sed ita ut super- 
abundent reliquiae tum vobis, tum iis, ad quos, qui invitavit, vellet 
mittere aestimans cibum, qui superabundavit, tamquam relictum a Sanctis 
et de illo gaudens. 

Invitati, dum consident in convivio, ne extendant manus ante 
seniores, sed tum incipiant manducare secundi, cum primi jam desierint 

Edentes ne certent coUoquio, sed edant in silentio. Si tamen 
quis cupiat aut episcopus vel presbyter interroget, responsum det. 

Episcopo autem verbum proferente, quivis submisse laudet, sibi 
silentium seligens, donee interrogetur. 

XIV. 
Qui fructus aut primos proventus segetum primitias vult offerre, 
offerat episcopo. 

XV. 

Si migraverit ex saeculo vir vel mulier fidelis, cui sunt filii, dent 
ipsorum bona ecclesiae, ut ilia filiorum agat curam, et ut ex iis, quae 
habent, etiam pauperes subleventur, ut sic Deus filiis concedat gratiam 
et iis, qui reliquerunt, requiem. 

Qui non habet liberos, ne plura possideat bona, sed ex iis, quae 
possidet, distribuat multa pauperibus et in carcere detentis, sibi reser- 
vans ea, quae congruunt et sufficiunt 

Qui liberos habeat, cupiatque secedere tamquam ad vovendam 
virginitatem, distribuat omnia bona pauperibus, et secedat ad ascetice 

Rahmani, Testamentum D. N. J. X. x8 



1 38 TESTAMENTUM D. N. J. X. 

•f^^cuAi ^cniAio ft^Tiiin\ f^*wmOi\o f^^o.Tjji .f<^'di^ K^if<& Kl^if^ 



itLuoi ^oik. fOiAiOf^o f^ia*f^o f^iuioax.^ v^ tCOOSff^a.! ,ft^iiiT*in 

<*jaA\k [col. 2] JBic^ c^ .f^ia^ii&\ 
•f<Aiji»f^ «..^(n f^ivsnfiua ^f^i*iu KLajSLft.! t^^*na %n .jaa 

KLSlLjjlJlso KUuiAC >i\Ji^^ t^>\\ii % ^.1 f^Klsn •c^iuiiiz.^.i 
KImoa A\oii^Tn .r^'^caJLAla.i KLsnliQAO ^^.i f^Hcixx. <*ft^ftii'n ft>o 



Kldal.1.1 .f^sj iuA9 ^iniLo ^ir^".! .^^oun KllxSauLdo A^^ .J^ 



V 



r^'duaLX..! oeo iuf^i*iuo .000 c^aW ccp f^^a&]bo.i 



(0 Idem cod. S habet ^f^h\A. 

(0 In cod. B desunt f^VS^ vA ^1^^>nT*y^ ^co A^. 

(3) Cod. B habet fdlov. ^ 

(^) Ibid, legitur in forma sing. 




LIBER IT. DE NOCTE PASCH^. I 39 

vivendum, maneatque apud ecclesiam perseverans in orationibus et 

g^tiarum actionibus. 

XVI. 

Episcopus tta benedicat oblatos sibi fructus: 

«Gratiam agimus tibi, Deus, omni tempore et hac etiam die, in 
qua tibi offerimiis primitias fructuum, quos nobis in escam dedisti, tuaque 
virtute et verbo perfecisti, Tu enim in exordio mundi constitutionis 
jussisti terram, ut gigneret fructus varios in jucunditatem et voluptatem 
hominum, cunctorumque animalium. Quocirca laudamus te, Domine, pro 
omnibus istis, quibus nobis benefecisti, cum exomasti nobis terram 
variis fructibus. Benedic et famulum hunc tuum N., acceptumque habe 
ejus studium et charitatem per Filium Unigenitum tuum Jesum Christum, 
per quem tibi gloria, honor et imperium cum Spiritu sancto per omnia 
ssecula sseculorum. Amen.» 

Olera autem non benedicantur, sed fructus arborum, flores, rosae 
et lilia« 

xvn. 

Fideles, quidquid sumentes vel manducantes, laudent, gratiasque 
agant, neque cum offendiculo vel scandalo edant. 
Nemo suffocatum vel idolothytiun [col. 2] g^ustet 

xvm. 

Diebus paschse, praesertim ultimis, (nempe) feria sexta et sabbatd, 

diu noctuque fiant tot orationes, quot cantica. Concio vero sit pro- 

lixa, lectionesque variae et crebrae. Vigiliae et antidpationes noctumae 

bono ordine p«aga«ur. 

XIX. 

Diaconos, qui transeunt inter mulieres, ne ibidem forte reperiantur 

pueri inordinati, adjuvent lectores. Idem praestent hypodiaconi. Ne 

sinant autem pueros dormire. Est enim ilia nox, maxime autem, quae 

subsequitur sabbatum, imago regni coelorum. 

i8* 



1 40 TEST AMENTUM D. N. J. X. 

co:^^ KlS9Q.i^ .^t^o ^%Vn< .1 «^^c!o 
OQou&oi .f^hs^XfC^ {^)f<Sias\ >:k. ..^j^i^vau .1^ f^li^SuooM 

^cn\ iuf^ ^h\ .TA .^QaJ Kli^^caa kS&J^ kIsq.1.^ f<'&>i»lf<' 

{•r^^MLfi^ KllfikCD c^.iCD .^\Kli KllfikCD 

•>oaMO^ ciA jakSMftesQ c^o f^^^ .JtSf^ 
1 A\|^ f<^y»im^^ JUr^" «_!< 




•:• 



Sic in cod. B. In codice vero M habetur 
") In cod. B fWVflkiOsD in forma singularL 
3) In cod. B habetur ^ O' 
♦) In cod. B habetur f^A\ai 
5) In cod. B legitur erronee ^^^^f^* 
) Cod. M habet ^oo^OSOf^. 





•p^^* 




6 



adsignari presbyterum vel diaconum ad communionem eucharisticam deferendam mulieri 
aegrotanti. Quod satis superque indicat interpolatum fuisse a coptis pristinum textum 
TestamentL 




LIBER II. DE NOCTE PASCHiE. I4I 

Qui laborant et defatigantur, usque ad mediam noctem defatigentur. 

Primo dimittantur catechumeni, suscipientes benedictionem ex 
fractione panis (i. e. eulogiam). 

Fideles cum dimittuntur, ordine et cum discretione se conferant 
ad suas domos; neque praetermittant orationem in suis conviviis. 

Sacerdotes ne interrumpant sua ministeria. 

Mulieres discedant, quaelibet sequens proprium virum. 

Viduae usque ad tempus matutinum maneant in templo, habentes 
ibidem cibum, 

Virgines simul maneant in templo, et episcopus opem iis ferat 
curamque gerat earum, diaconique ipsis ministrent Presbyterae maneant 
apud episcopum usque ad tempus matutinum, orantes et requiescentes. 

Pariter et recens baptizati. 

Virgines (seu puellae) nupturae comitentur matres suas et pergant 
domum: id enim congruentius est. 

XX. 

Jubeat episcopus proclamari, ne quis quidpiam gustet, donee sacri- 
ficium expletum fuerit, et universum ecclesiae corpus novam escam 
suscipiat. 

Tunc ab initio vesperis baptizandi baptizentur post unam 
lectionem. 

Si quis, antequam communionem eucharisticam suscipiat, aliquid 
manducaverit, fit reus, et nequaquam ipsi imputabitur (in meritum) 
jejunium, quod jejunavit. 

Catechumenis, dum dimittuntur, imponatur manus. 

Si quis fidelium morbi causa domi maneat, diaconus ipsi deferat 
sacrificiumCO (i. e. eucharisticam communionem). 

(*) Interpres copto-arabs id munus attribuit indiscriminatim presbytero vel diacono. 
Ait enim «si vir vel mulier fideles nequeant prae morbo venire ad ecclesiam, deferat 
mysteria ad illos presbyter vel diaconus»: ubi insuper notandum est loco diaconissae 



1 42 TEST AMENTUM D. N. J. X. 

•fOcDiO&a ciiAiuf^ c^OCD^ r^iu2^ (')«..j< i^^^i^ r^'^QM.Va oaes 
•r^'itr^lMl K!mAs.20 K!\.*i Ocaji<o •t^jlMO KlrdajjA f<A.M.io ocas i^iai. .1^ 

i^iAvM [col. 3] .!& •tCDoiuf<' K^iso^caJM .1^ O)^f^i*iuo .ceui^ ocd 

^^juvi f<JL}|^*o f^&do^ f^^.i.^a i:MVM.*i ocd AaoqSl .a^ 
Of^ ^^h\ ^^.oocm ^ t< .^i:M|M ^f<iL.i f^Auaao ^.ni^ •«^^i:»uo 
•:• t^ia^ Af^ f^^Q».i9 CD=3 .^iJMpo .1^ ..-.^laiNi nf^fui Aaa^ .f^^^ 

^.iif^ .^^^iu f^h^on ^^ooJi i\ff^n ^..^cb .ina^.! f<dii*f<' r^'fti^on 



(») Cod. S habet f^hsaS^ r^(&\iuf^ 

(') In codicibus M B legitur .Ti* 5oO^A\. 

(3) In codicibus M B habetur Ax.A\ ^^j^ 

(♦) Deest in cod. S. 

(^ In cod. M «jj1a.1. 



(*) Idem interpres copto-arabs sic hunc locum corrupit: «Si mulier praegnans 
segrotet nequeatque jejunium obserVare quadragesimale, jejunet feria quarta et feria 
sexta.* 



LIBER II. DE SEPELIENDIS EGENIS ET PEREGRINIS. 1 43 

Si vero presbyter est, qui nequit (ad ecclesiam) venire, presbyter 
illi (communionem) deferat. 

Si mulier praegnans aegrotet, et nequeat observare jejunium illis 
duobus diebus, jejunet altera die, sumatque in prima panem et(0 aquam, 
et si nequit accedere (ad ecclesiam), diaconissa ad ipsam deferat 
communionem. 

XXI. 
De lis, qui segrotant, faciant certiorem episcopum, ut episcopus 
pro facultate eos visitet; ingenti enim solatio afficitur aegrotus, et 
praesertim, si fidelis est, cum [col. 3] summus sacerdos ejus meminerit 

xxn. 

£i, qui in ecdesia psallit, virgines et pueri respondeant psallentes. 
Si et domi privatim psallant duo vel tres, similiter sibi invicem re- 
spondeant psallentes: similiter et viri. 

Si egenus aliquis moritur, illi, qui de omnibus curam ag^nt, curent 
vestire ipsum (i. e. ipsius cadaver). 

Si moritur peregrinus, qui non possidet locum, in quo sepdiatur, 
cedant illi locum ii, qui possident, et si ecclesia locum possidet, ipsi det. 

Item si praedictus non habeat indumentum (funebre), det ipsi 
ecclesia indumentum: si neque habeat, quae requiruntur ad sepulturam, 
sepdiatur (suppeditante ecclesia, quae necessaria sunt). 

Si contingat, ut moriatur, qui non rdiquit ecdesiae bona sua, custo- 
diantur bona ilia ad tempus, et post unum annum distribuantur pau- 
peribus in sufTragium ipsius animae, quin ecclesia ilia sibi adsciscat. 

Si quis postulet, ut post mortem ung^ento condiatur (ipsius cada- 
ver), curent id diaconi, praesente presbytero. 

Si ecclesia habeat coemeterium, ibidemque commoretur, qui custodit 



144 TEST AMENTUM D. N. J. X. 

•>^&d ^ia.*! ...^(n Ajk^ 

ftla^.*! ocp r^'.ia^ n^Aik r^iAkCoo .^^^Q^^ f^.Tjjsn •«.^cBu.iff<' ^i^t^kio 
.K^dO^o f^lLar^' TGL^ iA^.i f<i\&je3 «_a^.l ^CL&c^fO «^ ocnil 



{•ceu^f^ r^lnA^ KLaIuju*.! m\nn3 •r^'&v^JE. 
ftda itis *»co A^^da i^oqi^ ..^^^f^ it^^nTiin i^^^nit^ ^^^^ ^^cd 



..1 vy( 
•f<!\\3 rtd f^brAf<A ^lunT^gd.i ^..oscb.*! f^i\x&i\ f^fifl.iftcsQ.i f^iuiCLax.^ 



V 



•ccD >D.i lio ^.1 A\^ .f^ioSQiM >^ Jx^f^iuiT^ r^'i&ss 

{•tJBiif^ ^ fOfi^ ^00 KlA^o A\K!i 

.«<laV3 .f^Lai^QA .f^icnfiD .f<T^.t,. .f^vcm .f<l^as..*i [fol. 348 rec col. i] 
ciAk .f^h\oVS9 .f^uaruL .Kl^r^liii »jc»i .KlSftllM .ft^lS\ ,ft^^ ^ S 
coL&o .v^A!!^ .r^'ios .f^u^M .f^itoHcoj .?<:»» .f<s^iiGoh\ .t^ixa^tlk 

* Ex versionc copto-arab. videretur legendum r^'diUdAAcnM r^ f^asifMr^ Cf^, 




LIBER II. DE HORIS ORATIONIS. 1 45 

illud, episcopus provideat ipsi ex oblationibus ecclesise, ne sit oneri 
iis, qui ad coemeterium accedunt. 

XXIV. 

Semper populus curet summo diluculo orare statim, ac ipsi de 
lecto surrexerint, manusque laverint; inde singuli pergant ad opus, 
quod sibi libuerit. 

Curent omnes hora tertia orare cum moerore et labore, vel in 
ecdesia vel, si non possunt ad ecclesiam se conferre, domi. Ula est 
enim hora, in qua fuit actus in crucem Unigenitus. 

Pariter fiat oratio cum mcestitia hora sexta, tunc enim fuit divisus 
dies per tenebras. Sit igitur vox, quae imitetur prophetas, creaturamque 
lugentem. 

Hora quoque nona protrahatur oratio una cum coUaudatione, veluti 
ad imitationem animarum eorum, qui laudant Deum haud mendacem, 
qui recordatus est suorum sanctorum, et misit Verbum suum et Sa- 
pientiam suam ad illuminandos ipsos. £a enim hora vita patuit fidelibus, 
fluxeruntque sanguis et aqua ex latere Domini nostri. 

Vespere, cum est initium diei subsequentis, perhibetque imaginem 
resurrectionis (finalis), fecit, ut nos (ipsum) laudaremus. 

Media nocte surgant collaudantes et extollentes Deum propter 
(Domini) resurrectionem. 

Ad auroram laudent cum psalmodia, quoniam postquam resur- 
rexit (Christus), Patrem laudavit, psallentibus illis (i. e. apostolis). 

Necesse est, ut vir fidelis, habens sociam conjugii uxorem (non)(0 
fidelem, eat persolvatque orationes memoratis horis. 

Qui sunt casti, ne omittant (uUam ex dictis horis orationis) : laudant 
enim (Deum) omamenta [foL 348 r. col. i] coeli, luminaria, sol, luna, stellae, 



(') Vid. notam ad hunc locum in textu syriaco. 

lUbiiiani, Testamentum D. N. J. X. I^ 



146 TESTAMENTUM D. N. J. X. 

c^.icpaa^a f^.TMfkf^ ^Aisa&>SQ .^^20.1 JLacd «.^ob •i^Of.it.i f^ftxicas 

• • • 

o^f^ ^»^.ii f^lx.cpo .r^'iS^o f^f<'i.Tif<b ^cu ^f^ iuf^viuo .a& 
f<Diu.i9 ^1^.1 vyf^ .$hlf^ ^^jiv^\ .tA tt^^Ofti &\\lsi.*i ^Aftf^ ^ca\^ 
ijsr^.l f^Ua^ ^|1^ ,f<^Sfi\\ ^^.o^f^ «i^\T^ .1^.1 .IcoA .r^.ico 
f^Hf<l& ^i\^T..i ^A*Kla.i K^ijur^" •r^'^oVftCDVa f^Oxoa .1-^ .Kllififlivau 







(0 Cod. M habet 
(') In cod. B deest 



LIBER II. DE TRADENDO TESTAMENTO GENTIBUS. 1 47 

fulgores, tonitrua, nubes, angeli, archangeli, gloriae, dominationes, tota 
militia, abyssi, maria, flumina, fontes, ignis, ros et omnis natura imbrem 
gignens, kudant quoque omnes sancti et omnes animse justorum. 
Qui itaque orant, connumerantur in recordatione Dei. 

XXV. 

Haec cum adimplebitis fideles, alteri alteros docete et admonete, 
efficientes, ut catechumeni progrediantur, atque diligentes omnes : (quod 
si perfeceritis) nunquam peribitis, sed vos eritis in me et ego 
in vobis. 

Sit semper fidelis sollicitus, ut antequam cibum sumat, fiat 
particeps eucharistiae, ut evadat nesciens laedi. 

Haec docentes et adimplentes liberabimini: neque improba haeresis 
praevalebit super vos. 

En modo, quaecunque voluistis, docui vos, uti et noscitis, quae jam 
vobis sum locutus, vosque docui et praecepi, antequam paterer. 

XXVL 

Vos autem potissimum, Joannes, Andreas et Petre, scitis modo 
onmia, quae vobis dixi, ciun vobiscumque essem, quemadmodum et 
quae per Testamentum hoc, quod cum tradetis gentibus, omni 
tempore adimplebitur Patris mei voluntas permanens, adhibita omni 
cura; et qui audiunt, fructus bonos ferent 

Scitis, quod vobis dixi, non posse scilicet arborem bonum facere 
malos fructus: facite igitur omnia, quae vobis tum palam tum in ab- 
scondito mandavi, et Deus pads erit vobiscum. 

xxvn. 

Procidentes adoravimus eum dicentes: Gloria tibi, Jesu, nomen 
lucidum, qui nobis tribuisti scientiam mandatorum tuorum, ut nos 
similes tibi simus, omnesque qui obtemperant tibi. 

19* 




148 TESTAMENTUM D. N. J. X. 






(') Cod. B scribit JB9Cf<ftufi90.i. 




LIBER 11. DE EXAR ATO TESTAMENTO. 1 49 

Postquam locutus est docens nos, haec mandans, ostenditque 
sanationes, virtutesque multas, sublatus est a nobis relinquens nobis 
pacem. 

Hoc Testamentum scriptis consignarunt Joannes, Petrus et Matthaeus, 
Hierosolymisque miserunt exemplaria per Dosithaeum, Sillam, Magnum 
et Aquilam, quos elegerunt mittendos ad omnes mansiones. Amen. 

Explicit liber secundus dementis. Canversus fuit ex lingua grceca 
in syriacam a yacobo paupere anno 998 grcecarum. 



DISSERTATION ES. 



DISSERTATIO I. 

De descriptione ecclestce. 

Auctor Testamentty acturus in primo libro de sacris ministris et 
de cultu publico, exorditur a describenda ecclesia. Descriptio, quam 
exhibet, differt aliquantulum ab ea, quae legitur in Didascalia (c. 12) et 
in Constit apost. (I. H. c. 57), complectiturque omnes partes et aedes 
(kdomui principal^) adnexas vel adjacentes. 

Ecclesiam non semel vocat «domum» vel etiam adomum domi- 
nicam)) i^kivn c^iua {icu^taic^). Non liquet tamen, utrum sit sermo de 
domo sacra noviter a fundamentis exstruenda, an vero de aedificio 
profano in ecclesiam convertendo. 

Praescribitur itaque imprimis ut ecclesia habeat tres ingressus(*), 
nee indicatur tamen, utrum designentur hisce verbis ingressus exteriores 
aedificii, an illi, per quos fit aditus in ecclesiam proprie dictam seu 
templum. 

De forma aedis sacrae, quam Constitutiones (1. cit.) volunt oblongam, 
nihil in nostro documento determinatur. Idem Testamentum describens 
locum quem occupant episcopus et presbyteri, quem tamen locum minime 
sanctuarium vocat, statuit, ut in parte, quae orientem respicit, in medio 



(') In versione copto-arab. Testament! notatur insuper unam portam respicere 
meridiem^ aliam occidentem^ tertiam maritimam r^onem, 

Rahmani, Testamentum D. N. J. X. 20 



154 DISSERTATIO I. 

coUocetur cathedra (i^sAiceja) episcopi, et a dexteris et sinistris cathedrae 
sint subselliaQ) presbyterorum , subdens in regione dextera sedere 
eminentiores inter presbyteros et aqui laborant in verbo», in regione 
autem sinistra ceteros. 

Praeterea subjungit, locum, ubi cathedra episcopi et subsellia pres- 
byterorum sunt, debere solo reliquae partis sacrae aedis tribus(0 gra- 
dibus elevari aguoniam et altar e tdi collocandum estri. 

Insuper praescribit, ut ad faciem altaris appensum pendeat velamen(^) 
ex purissima bysso. 

Haec de loco destinato caetui scerdotali: quoad locum laicorum 
praescribit, ut domus habeat duas porticus, alteram e regione dextera 
pro viris, alteram e regione sinistra pro mulieribus. Qua praescriptione 
designatur etiam ordo, quo uterque sexus in ecclesia stare debeat. 

Ad haec admonet auctor noster oportere, ut omnes loci ecclesiae 
sint illuminati (lucernis) tum ad significandum typum, tum propter 
lectionesX*) 

Notandum est etiam discrimen inter Constitutiones et Testamentum 
quoad locum, ex quo ad populum sunt legendae sacrae scripturae. Cum 
enim Constitutiones ap. (1. c.) in media ecclesia collocent ambonem 



(') Vid. Didascd. et Const ap. locis cit — Origenes in Judic. HI, 2 collaudans 
subsellia presbyteronim in sanctuario dicit ain circuitu altaris veluti specula quadam 
intuentibus presbyteri collocati». 

(*) In Syrorum aliorumque orientalium ecclesiis praeter sanctuarium reservatur 
quoque clero locus, qui inter sanctuarium et templum est, vocaturque a Syris 
f^2noi!^fiao (KarctcJTpa^jia), ibique divinum officium decantatur. Ex templo in Katd- 
Grpa)}ia uno gradu ascenditur, et ab isto loco in sanctuarium duobus gradibus. 

(3) Apud Syros, Armenos aliosque orientales duplex pendet velum in sanctuario, 
aliud ad portam ipsius sanctuarii, aliud ad columnas, quae sustinent fomicem, sub qua 
altare coUocatur. 

(^) S. Hieronymus adv. Vigilant n. 8 ait: «Per totas ecclesias orientis, quando 
legendum est Evangelium, accenduntur luminaria jam sole rutilante, non utique ad 
fugandas tenebras^ sed ad signum laetitiae demonstrandum». 



DE DESCRIPTIONE ECCLESLE. I55 

destinatum sacris lectionibus recitandis, auctor noster statuit locum 
lectionum esse debere paulisper extra aItare.C) 

Praeter descriptas partes quae constituunt ecclesiam proprie dictam, 
adnumerat Testamentum aedes ecclesiae adnexas, de quibus nulla mentio 
occurrit neque in Didascalia neque in Constitutionibus. 

Sequentes aedes adnexae recensentur: 

1. Diaconicon situm in regione dextera, quod circumdat atrium, 
habens ambientem porticum. 

2. Baptisterium collocatum intra praedictum atrium et habens 
viginti et unum cubitus longitudinis et duodecim latitudinis. Praescri- 
bitur, ut baptisterium sit velamine coopertum. 

3. Aedes catechumenorum , quae debet ita immediate ecclesiae 
adnexa esse, ut catechumeni in ea stantes possint lectiones sacras 
psalmodiamque audire. 

4. Locus prope baptisterium, in quo sacerdos cum proto-diacono 
et lectore nomina oblationes offerentium scribant. 

5. Gazophylacium, quod apud diaconicon sitiun esse debet, desti- 
natum tum supellectili sacrae custodiendae tum donis fidelium ex- 
cipiendis. (') 

(') Etiam hodie penes Syros extra sanctuarium in loco dicto KaTd(JTpa)[xa 
leguntur ad populum lectiones sacrse, a latere sinistro lectiones veteris Testamenti, a 
latere dextero lectio apostolica; in media autem porta sanctuarii legitur Evangelium. 
In quibusdam vetustissimis ecclesiis, qua exstant in monte Masio (^:ia^ ^^\) v. g. 
in eccl. pagi .rinii conspicitur in media ecclesia amdo (Pf|]ia), quem sustinent 
quatuor columnse, et ad quem per gradus ascenditur e regione orientali. In festis 
solemnioribus solent ex ambone lectiones sacras recitare. 

(') Cf. S. Justinum (Apol. I, 67) — Tertullianus (in Apol. XXXIX) ita comme- 
morat gazophylacium, in quo dona fidelium deponebantur: «Neque enim pretio ulla 
res Dei constat Etiamsi quod area genus, non dehonoraria summa quasi redemptae 
religionis congregatur: modicam unusquisque stypem, menstrua die, vel cum velit, et 
si modo velit, et si modo possit, apponit: nam nemo compellitur, sed sponte confert 
Haec quasi deposita pietatis simt». 

20* 



156 DISSERTATIO II. 

Ultimo loco adnumerantur conclavia quae existere debent in atrio 
ecclesiae pro habitatione turn episcopi, turn presbyterorum atque dia- 
conorum: mentio quoque fit conclavis proprii viduarum canonicarum. 

Animadvertendum porro est, a Testamento nullum commemorari 
ritum ad benedicendam (0 ecclesiam, de cujus constitutione partibusque, 
quibus ipsa constat, distincte agit. 



DISSERTATIO II. 

De hierarchia ecclesiastica, 

I. De Episcopo instztuendo. 
Testamentum parcius quam Didascalia (c. 4) de requisitis in con- 
stituendo episcopo agit. Statuit, ut ille eligatur ab universo populo, et 
adnumerat dotes, quibus oportet ut sit omatus.(*) Prae ceteris duo 
notatu digna ibidem occurrunt. Primum est, quod aetas viri assumendi 
ad episcopatum in nostro documento non determinatur, uti eam deter- 
minant propter abusus, ut videtur, supervenientes Didascalia (c. 4), 
Constitutiones apostolicce, aliaque posteriora monumenta, sed simpliciter 
monetur, ut sit mediae aetatis, non juvenis. Alterum memoratu dignum 
est, quod ibidem diserte declaratur in electione episcopi praeferendum 
esse caelibem, secus assumendum viduum unius uxoris. Qua in re liber 



(") Notandum ante Pseudo-Dionysium Areopag. (Eccl. Hier. IV, 12) S. Ephraemum 
in suo hymno de oleo (cod. vat pag. 49 col. 2) commemorasse altaris consecrationem 
per unctionem cum s. chrismate. Sic enim ibidem dicit: 

« Oleum est baculus senectutis et anna ju Venturis, aegritudinem sustentat, estque veluti 
murus valetudinis, unum est sed multiplex in beneficiis. Tribuit altaribus unctioneniy 
ut portent sacrificium nostrum». 

(») Cf. I Tim. m, 2, 13 et Tit. I, 5—9. 




I. DE EPISCOPO INSTITUENDO. 1 57 

primus Canonum ecclesiasHcorum apostolorum cum nostro documento 
convenit, cum statuit: KaXov /zA/ e7va/ 6i,yyvcaov^ si ^i jultj octto juudg ywaiKog 
(cbonum esse ut (assumendus in eplscopatum) sit caelebs, aut ad 
minus qui /uzi vir unius uxoris.)) Quam interpretationem confirmat 
versio eorundem Canonum syriaca, in qua legitur: ocnsi^ ^ r^iA&at. 
f^iiiuT^ reiu» ^.1 *.f^ ^.1 ^r^ .f<d\iuY^ t^i ^cDoiur^. Prd^ter- 
mittendum ad hunc locum non est versionem syriacam Pshittam, si 
non ex vi vocis, ceite ex disciplina vigente tempore, quo praedicta 
versio confecta est, sic Pauli I Tim. Ill, 2 et Tit. I, 6, vertisse: 
f<^lfsif< f^.TA».i fi^\\n Kbcpo {c\^\ /uit vir unius uxoris). 

Episcopi electi consecrationem sancit auctor Testamenti esse cele- 
brandam die dominica, praesentibus et consentientibus una cum presby- 
teris etiam vicinis episcopis. 

Ritus consecrationis, quem describit, duplicem impositionem manus 
habet, quarum prima ea est, qua omnes praesentes episcopi manus 
praecedenter lavatas simul imponunt super caput consecrandi, procla- 
mantes: Manns nostras imponimus super Dei famulum etc.; secunda 
vero, quae dicitur {iTriKkrici;) invocatio (Spiritus sancti), fit ab uno tantum 
episcopo ad hoc a reliquis episcopis jusso seu deputato, qui dum ambas 
manus super caput consecrandi imponit, recitat invocationem seu 
orationem, quae incipit: Deus qui omnia per virtutem fecisti ^tc. Qua 
invocatione absoluta, populus respondet (nAmenyi et ter conclamat: 
iidignus est)). Hinc omnes novum episcopum salutant et tres per dies 
in honorem ejusdem festum celebrant. 

Plura in descripto ritu memoranda occurrunt: 

I. Quamvis secunda manus impositio ab uno tantum episcopo fiat, 
prima tamen impositio a cunctis praesentibus episcopis peragitur. Nihilo- 
minus secunda impositio, quae cum prima conjungitur, est ordinatoria 
seu consecratoria; prima autem ilia censenda est tanquam cerimonia 
ad proclamandum seu designandum ilium, qui in episcopum constituitur. 



158 DISSERTATIO II. 

Simili plane modo in oblatione eucharistiae, uti suo loco notatur, prae- 
scribitur ut ante inchoandam liturgiam episcopus cum presbyteris com- 
ministrantibus manum imponant oblatis in altari coUocatis. 

2. Sciendum est formulas ad utramque impositionem recitandas 
hodie etiam usu vigere turn in ecclesia alexandrina CoptorumC), turn 
in antiochena Syrorum(»). 

3. Prse ceteris notandum est in documento nostro praescribi, ut omnes 
episcopi vicini, scilicet provinciae, novi epi^copi institutioni interveniant. 
Idem confirmatur ex epistola 68 s. Cypriani ad clerum et plebem in 
Hispania(^) (Migne Pat. Lat. T. III). Posteriori deinceps aetate deter- 
minatum fuit, ut numerus episcoporum novi episcopi constitutioni ad- 
sistentium septem essetO), et tandem sancitum fuit, ut duo saltem 
episcopi praeter consecratorem adessent (Const, ap. 1. VIII c. 4). 

4. In memorata descriptione consecrationis episcopi nullum exstat 
vestigium imponendi codicis Evangeliorum super caput consecrandi, 
qui ritus jam saeculo quarto universaliter obtinebat (Const, ap. loco 
citato). 

Haec de ritu ordinationis episcopi: quoad ministerium ab ipso 
exercendum seu officia obeunda haec praecipue ex Testamento no- 
tanda sunt. 

Episcopus, qui dicitur locum Dei tenere, praeest suae universae cui con- 
stituitur ecclesiae, nihilque, eo inconsulto, nee a presbyteris, nee a diaconis, 
nee a ceteris fieri debet. In sanctuario in medio presbyterorum sedet Ipsius 

(*) Vid. Renaudot coll. lit or. dissert, de Patr. Alexandr. n. 81 sqq. — Cf. 
Denzinger rit or. T. II p. 56. 

(') Renaudot, Perp^tuit6 de la foi 1. 5 c. 10 col. 963. 

(3) Vide citationem supra in prolegomenis. 

(♦) Synod. Arelat. (an. 314) can. statuit 20: «de his qui usurpant sibi, quod soli 
debeant episcopum ordinare, placuit, ut nuUus hoc sibi praesumat, nisi assuraptis 
secum aliis septem episcopis. Si tamen non potuerit septem, infra tres non audeat 
ordinare». 



I. DE EPISCOPO INSTITUENDO. 1 59 

est omnes clericos ordinare, viduasque benedicere. Episcopus nisi legitime 
impediatur, praeesse debet conventui sacro ad auroram congregando, 
et in eo recitare orationes praescriptas, lectionesque ex sacra Scriptura 
concione explanare, solisque fidelibus arcana revdare, deinceps eucha- 
risticam oblationem , adsistentibus et comministrantibus presbyteris, 
offerre, et oleum infirmorum consecrare. Episcopi est etiam catechu- 
menorum admissioni praeesse, eomndemque instructioni consulere, ex 
Prophetis primo, deinde ex Apostolis, tandem ex Evangdio. Praesidet 
quoque episcopus solemni baptismi collationi nocte paschae, olea con- 
secrat et tandem baptizatis manus imponit consignatque sacro oleo. 

Porro duo inculcantur praecipue episcopo, quorum unum est vacare 
assidue orationi, praesertim statutis horis noctumis et diumis, de quibus 
in dissertatione de oratione sermo erit; alterum observare jejunium. 
Quoad hoc alterum praescribitur, ut episcopus statim ac fuerit consecratus 
jejunet tres per hebdomadas, ita ut ad vesperas nonnisi panem sumat, 
et diebus dominicis cum pane ei permittatur uti oleo, melle, sale et 
fructibus. Reliquum per annum, post praedictas tres hebdomadas, in- 
jungitur ei, ut singulis hebdomadis tribus diebus (0 jejunet modo nuper 
indicato, additurque ipsi aegrotanti concedi vesci piscibus. Penitus tamen 
eidem prohibetur totius vitae decursu tum usus vini, excepto calice 
Missae, tum usus camiumC). 



(*) Etsi in Testamento non indicatiir, qudes fuerint tres isti dies in hebdomadis, 
quibus episcopus jejunium observare debebat, dicendum est illos fuisse ferias n, 
in et V, quibus perfectiores jejunare solebant, uti eruitur ex quodam vetusto 
canone apud Coptas, quod etiam Const ap. (1. Vni c. 23) innuunt. 

(*) Videtur propter illos haereticos^ qui cames atque vinum condemnabant, 
fuisse derogatum prsdictae episcopis praescriptas abstlnentise a vino camibusque (Vid. 
Const ap. lib. VIII., c. 44, et can. 53 inter Canones dictos apostolorum). Scriptor 
Jacobita nomine Yahya, Geriri filius Tagritensis (/i^.^XXJ\ ^^ ^;^ f^y^-^X Q^ saec. X 
florebat, in suo opere arabico, cui titulus Directorium (j<ib^\ «w)U^), cap. 44 refert, 

ad refellendam haereticorum memoratam condemnationem camium, monachos S. Macarii 
in iEgypto solitos fuisse de immemorabili tempore die paschae cames degustare. 



l6o DISSERTATIO II. 

2. De presbyteris. 

Tractatum de institutione episcopi sequitur in Testamento tractatus 
de institutione presbyterorum. Praescribit igitur, ut presbyter quoque 
suffragio populi eligatur, requiritque, ut sit doctus, humilis, mansuetus, 
non cupidus argenti, probatus in operibus charitatis erga miseros, atque 
per immaculatam et puram vitam. 

Quamvis autem hie disertis verbis non declaratur oportere, ut 
assumendus in presbyterum sit cselebs vel ad minus viduus unius uxoris, 
id procul dubio supponitur juxta puriorem disciplinam, quae tunc 
temporis etiam in Oriente vigebat (Cf. Epiph. haer. 59. n. 4. Hieron. 
adv. Vigilantium n. 2. Recole quae professor Bickell egregie de hac 
re disseruit in Zeitschrift fiir kathol. Theolog. 1878 p. 26 et seqq.; 
1879 pag. 792 et seqq.). Accedit quod si diaconus debet ex Testa- 
menti praescriptione esse caelebs aut saltern viduus unius uxoris, id a 
fortiori de presbytero statui debet. Id probatur etiam ex imposita 
presbytero abstinentia ad vitam a vino et a camibus. Haec enim duo 
juxta antiquam disciplinam inter se arete conjunguntur, scilicet abstinentia 
a came et vino et continentia. 

Ritus ordinationis presbyteri consistit in oratione, cujus initium (uDeus 
Pater Domini nostri yesu Christie quam episcopus manum imponens 
capiti ordinandi recitat. Presbyteri autem, dum episcopus manum imponit, 
debent ordinandum attingere et tenere. Absoluta memorata forma 
ordinatoria, conckmat populus: ^Amenyi, omnesque turn clerus, tum 
laici, ordinatum osculo sancto salutant. 

Quae sequuntur munera in nostro documento adsignantur pres- 
byteris : 

Nihilominus hodiemi episcopi syri tain Jacobitse quam Nestoriani penitus abstinent 
per vitam a camibus: qui usus ad ipsos ex Testamento transiisse videtur, cum in 
receptis apud prsfatas sectas nomocanonibus nulla de ejusmodi abstinentia prsescriptio 
reperiatur. 



3- DE DIACONO. 1 6 1 

1. Episcopo in oblatione liturgica, in oratione publica et in coUa- 
tione baptismi solemnis nocte paschae adsistere et comministrare; et 
quandoque ex delegatione ipsius episcopi eadem ministeria obire. 
Itemque absentis episcopi vicem gerere in proferenda homilia vel 
mystagogia. 

2. Deferre ad presbyterum decumbentem eucharisticam com- 
munionem. 

3. Evangelium in divino officio legere, itemque cantica alternatim 
cum diaconis concinere. 

4. Extra publicum conventum instruere fideles eosdemque bono 
etiam exemplo hortari ad ferendos fructus Christiana professione dignos; 
invigilare gregi, ne errores in eum intromittantur. 

5. Adire fideles domi, praecipue aegrotos, concomitante diacono, 
atque curare, ut egenis ab ecclesia subsidia praebeantur. 

Quoad virtutes a presbyteris exercendas commendantur iis prae- 
sertim abnegatio, patientia et constantia in fide etc. 

Speciatim autem injungitur presbytero, ut vitam in oratione et in 
jejunio transigat De oratione dicemus suo loco: relate autem ad 
jejunium, excepto jejunio trium hebdomadarum , quod episcopi noviter 
consecrati proprium est, eadem quae episcopo hac de re presbytero 
quoque praescribuntur , nimirum ut singulis hebdomadis tribus diebus 
semper jejunet, ut abstineat a vino, cum quo semper conjungitiu* ab- 
stinentia a camibus, concediturque ei aegroto usus piscium olerumque. 

3. De diacono. 

Statuitur ut etiam diaconus suffragio coetus eligatur. Requiritur, 
ut eligendus sit vitae probatae, intmaculata et remotce ab illecebris^ 
quibus verbis designatur cosltdatus: immediate enim additur: sin minus 
sit saltern^ qui conjunctus fuit matrimonio cum una uxore. 

Ritus ordinationis diaconi consistit in una tantum oratione, cujus 

Rahmani. Testamentum D. N. J. X. 21 




1 62 DISSERT ATIO H. 

initium (uDeus qui omnia creastiy> quam episcopus recitat, manus 

imponens super caput ordinandi. 

Munera seu officia, quae diacono tribuuntur, haec sunt: 

I. Quoad synaxim eucharisticam orationemque publicam diaconi est: 

a) oblationes fidelium pro eucharistia excipere, offerentium nomina 
inscribere, oblata ad altare deferre; 

b) admonitiones turn in synaxi, turn etiam in sacro conventu uti 
et litanias proclamare; 

c) evangelium in conventu publico aeque ac fit a presby tero legere ; 

d) circumire per ecclesiam, ne quid indecens vel inordinatum 
contingat, dum preces persolvuntur vel liturgia celebratur; 

e) ad fores ecclesiae tempore orationis vel liturgiae adstare, in- 
gredientes diligenter observare, introducere dignos, indignos excludere; 

f) super sacra mysteria agitare flabella; 

g) communionem eucharisticam fidelibus distribuere, eamque ad 
aegrotos domi decumbentes deferre; 

h) tandem lucemam in ecclesia accendere recitando preces ad 
hoc praescriptas. 

IL Quoad sacramentum baptismi debet diaconus: 

a) episcopo presby terisque in coUatione baptismi ministrare: 

b) cum baptizandis in aquas descendere; 

c) absente presbytero et urgente necessitate fas ipsi fit etiam 
baptizare. 

IIL Cetera, quae diacono incumbunt, sunt: a) adire domi cate- 
chumenos, eosdemque in fide titubantes corroborare; b) item visitare 
constitutos in necessitate eisdemque opem ferre; c) curam gerere 
orphanorum et viduarum; d) speciatim sollicitudinem habere pere- 
grinorum in hospitio ecclesiae recipiendorum atque aegrotorum, illosque 
defunctos vestire et humare. 




4- DE VIDUIS. 163 

4. De mduis, diaconissis, presbyteris feminis et de virginibus. 

Nonnulli docti viriC) passim asserunt viduas, diaconissasy presby- 
teraSy virginesque sacras in veterum monumentis idem significare. 
Ex nostro autem documento palam evincitur singulas enumeratas classes 
ab invicem prorsus distingui. 

Quare de singulis pauca. 

A. De viduis. 

Post diaconos Testamentum recenset mulieres, quas nominat viduas 
vel viduas canonicas vel etiam vidtcas habentes pracedentiam sessianis. 

Imprimis admonet, non quamlibet viduam, sed illam tantum ^sst, 
seligendam, quae diuturno tempore sine viro manserit et quamvis saepe 
a suis rogata, ut alteri viro nubat, secundis nuptiis ex motivo a fide 
inspirato renuntiaverit Aetas tamen viduae Deo sacrandae, quae prae- 
scribitur a Paulo apostolo, ut sit sexaginta annorum (I Timoth. V, 3 — 13), 
et per Didascaliam tantum quinquaginta (c. 14), a nostro auctore non 
determinatur. 

Statuit praeterea Testamentum, ut eligenda vidua sit probae, pro- 
bataeque vitae, omni genere virtutum conunendanda, praesertim vero 
charitate erga advenas inopesque, assiduitate orationis, humilitate et 
patientia. 

Vidua Deo sacranda ab episcopo benedicitur ritu speciali, quem 
Testamentum ita describit: 

Consistat vidua orans, demisso capite, in sanctuarii limine, tum 
episcopus, praesente et audiente universo coetu sacerdotali, submissa 
voce recitet super ipsam orationem, cujus initium Detis sancte etc. 

Distinctiones sequentes viduis tribuuntur: 

a) ut ipsae in atrio ecclesiae, quemadmodum episcopus, presbyteri 
et diaconi, proprium habeant conclave, ubi commorentur; 



(*) Vid inter alios L. Duchesne «Origine du culte chr6tien» C. X. pag. 329. 

21* 




164 DISSERT ATIO II. 

b) ut in conventu sacro locum habeant in sanctuario, liturgiseqiie 
celebrationi ibidem adsistant, stantes post presbyteros in latere 
sinistro, dum diaconi stant post presbyteros in latere dextero. 
H:ec videtur ratio esse, cur viduse dicantur habentes prEccedentiam 
sessionts ; 

c) ut communionem eucharisticam immediate post diaconos et ante 
lectores, hypodiaconosque suscipiant. 

Ex quibus apparet viduas fuisse quodammodo in coetum cleri 
recensitas. Declarat tamen Testamentum expresse, nefas esse viduis 
in ecclesia loquL 

Deinde assignat auctor noster viduis hxc munera seu ofHcia: 

a) orandi in ecclesia statutis horis, et recitandi, privatim tamen, 
preces praescriptas ad mediam noctem et ad auroram; 

b) invigilandi super diaconissas; 

c) instruendi accedentes ad fidem easdemque ad perseverantiam 
incitandi, bonaque consilia przebendt catechumenis; 

d) mulieres renitentes reprehendendi, idiotas erudiendi, delinquentes 
corrigendi, incorrigibiles episcopo denunciandi, seque incongrue habentes 
in ecclesia corripiendi; 

e) die dominica, uno vel duobus diaconis comitantibus, xgrotos 
domi visitandi; 

f) tandem mulieres in baptismo ungendi oleo catechumenorum, 
easdemque denudatas velandi, dum repetunt abrenuniaiiones, formulant- 
que submissionis Deo faciendcC. 

Hie opportunum est ammadvertere minime admittendam esse 
opinionem illam nonnullorum eruditorum (Funk in notis ad c. XXI 
Canonum eccles. apost), qui arbitrantur fuisse vtrgines vocatas viduas^ 
nempe vtrgines adscriptas ealui viduarum. Nam przeter supra allegata, 
ipse textus paulinus (I Timoth. V), qui loquitur de vidua proprio et 
stricto sensu, opinionem illam excludit. Insuper Tertullianus (de veland. 



4. DE DIACONISSIS. 1 65 

virg. 9) adscriptionem virginis coetui viduarum monstrum quoddam 
vocat. Scio, ait, cdicubi virginem in viduatu ab annis nondum viginti 
collocatam : cut si quid refrigerii debuerat episcoptis^ aliter, utique salvo 
respectu discipline ^ prcestare potuisset, ne tale nunc miraculumy v^ 
dixerim monstrum in ecclesia denotaretur. 

Quoad locum ex epistola s. Ignatii (Smyr. XIII, i), qui locus for- 
tasse hujus opinionis exstitit causa, ibidem addenda est copulativa koli 
(et), ut habet textus recensionis longioris Graecus. 

B. De diaconissis. 

Praeter viduas commemorat Testamentum diaconissas, de quarum 
tamen institutione seu benedictione nullum fit verbum, et proinde di- 
judicandum est illas nullo fuisse speciali ritu constitutas. 

Quod attinet ad locum, quern ipsae in ecclesia occupabant, et ad 
officia, quibus fungebantur, haec a Testamento statuuntur: 

a) habent diaconissae quidem stationem prope introitum seu januam 
aedis ecclesiae, attamen non ipsis, sed diacono jus demandatur introdu- 
cendi in ecclesiam, vel ab ejusdem ingressu excludendi accedentes sive 
viros sive mulieres; 

b) in sanctuario tempore celebrationis liturgiae diaconissae ultimum 
locum post lectores et hypodiaconos occupant; 

c) communionem eucharisticam non post praedictos clericos, sed 
post viros et ante laicas mulieres suscipiunt; 

d) nullum exercent officium charitatis erga pauperes vel advenas 
aut aegrotos; nullumque ministerium praebent in baptismo mulierum; 

e) ipsarum tamen munus est ad mulieres decumbentes domi 
eucharisticam communionem deferre. 

Ex dictis liquet juxta antiquam et primitivam disciplinam, quam 
describit Testamentum, viduas quidem, minime vero diaconissas, potio- 
rem et propiorem ad coetum sacerdotalem in ecclesia locum obtinuisse, 



l66 DISSERTATIO II. 

illasque prae istis comparticipes factas fuisse muneris diaconorum quoad 
xgrotonim curam et ministerii ungendanim mulierum in baptismo. 

Hujusmodi perantiquam disciplinam testatur et primus libellus 
vetustissimorum Canonum ecclesiasticorum apostolorum, qui institutionem 
viduarum subnectit institutioni diaconorum agitque de quibusdam 
officiis, quae eisdem incumbunt (c. XXII); e converso denegat quod- 
libet sacrum ministerium committendum diaconissis (c. XXIV, XXVTII). 

Non multo post haec pristina disciplina immutata fuit, translatis 
officiis viduarum ad diaconissas. Didascalia id evidenter testatur, dum 
tribuit (c. i6) diaconissis munus ungendi mulieres in baptismo. Idem 
confirmant Constitutiones apostolicae (1. H, 26, 51; 1. HI, 19); quin etiam 
statuunt, ut viduae obediant diaconissis (1. II, 10). 

C. De mulieribus qua dicebantur presbyterce. 

Praeter viduas et diaconissas Testamentum bis mentionem facit 
classis in ecclesia a praedictis distinctae, nempe mulierum, quae no- 
minantur ibidem presbyterce, semel quidem in litania diaconali, ubi ante 
hypodiaconos et lectores oratur pro ilUs hisce verbis: pro presbyteris 
(feminis) supplicentus, ut Dominus exaudiat earum supplzcatianeSy et per- 
fecte in gratia spiritus custodiat earum corda, adjuvetque earundem la- 
borem: iterum vero in describendo sacro conventu noctis paschae, ubi 
monet presbyteras post noctumum officium absolutum manere debere 
in ecclesia apud episcopum, mane usque orantes quietemque capientes. 

An autem presbyterae in ecclesia aliquod munus exercuerint, ex 
vetustis monumentis nequit deduci. Canon 11 concilii Laodicensis 
presbyteras cognominat prcesidentes , quo indicat illas primum locum 
inter mulieres laicas in conventu sacro occupasse, quemadmodum et 
viri provectiores aetate primi ante ceteros sacris officiis adstare sole- 
bant. Nihilominus idem canon concilii Laodicensis proscribit abusum 
invectum benedicendi seu ordinandi presbyteras. 



4- DE VIRGINIBUS. 1 67 

D. De virginibus. 

Restat dicendum de virginibus. Sciendum itaque est auctorem 
nostrum in distincto capite agere de virginibus tamquam specialem 
classem in ecclesia constituentibus , quae tamen classis complectitur 
utrumque sexum et proinde in nostro documento virgines idem sunt 
ac coelibes. 

Porro Testamentum admonet dedicationem virginitatis Deo facien- 
dam nulla solemnitate vel benedictione sanciri. 

Praedicti coelibes seu virgines perhibent nobis prima exordia 
ascetismi christiani, quae ita describuntur. 

Qui ex fidelibus utriusque sexus in ipso actu suscipiendi baptismi 
expetunt sponte Deo virginitatem consecrare, renuntiantes voluptatibus 
et saeculi curis, recipiunt a fidelibus quae ipsis sunt necessaria ad vitam, 
ut sic possint vacare assiduis orationibus, meditationi sacrarum Scriptu- 
rarum, jejuniis vitaeque austerae, attendentes quolibet temporis momento 
migrationem ex corruptibili corpore. Neque idcirco tamen isti ascetae 
in solitudinem secedebant, sed inter suos commorabantur, ut sic etiam 
possent proximo afferre solatium, erudire praecipue juniores atque om- 
nibus exempla ad sanctitatem incitantia praebere. 

Idem Testamentum alibi casum commemorat, quo, si vir, cui sunt 
liberi atque bona, velit Deo per reliquum vitae tempus se dedicare, 
distributis inter pauperes bonis, secedat a liberis et penes ecclesiam 
permaneat. 

Virginibus in nostro documento haec tribuuntur: 

1. ut psalmos altematim cum puerulis in officio sacro canant; 

2. ut primum locum prae ceteris in ecclesia teneant, quod extenden- 
dum videtur etiam ad coelibes viros; 

'3, ut iidem coelibes viri s. communionem recipiant ante laicos; 
4. ut consecrantes virginitatem Deo in actu suscipiendi baptismi 
manu ipsius episcopi baptizentur. 



1 68 DISSERTATIO III. 

5. De clericis inferioribus. 

Praeter diaconum recenset Testamentum lectorem et hypodiaconum, 
ita tamen ut lectorem ante hypodiaconum plerumque nominet, eique 
praecedentiam ante hypodiaconum semper tribuat. Nominatim assignat 
lectori locum immediate post diaconum in sanctuario, ubi celebrationi 
litiu-giae interesse debet, et hypodiaconum post lectorem statuit; eodem- 
que indicato ordine notat ipsos ad sacram communionem accedere 
debere. 

Haec autem officia tribuuntur lectori: 

1. recitare lectiones propheticas post orationem aurorae et ante 
sacram synaxim; 

2. operam praestare diacono in nominibus afferentium oblationes 
ad missae sacrificium inscribendis; 

3. circumire una cum diacono per ecclesiam, dum sacra perag^tur, 
ut ordo servetur; 

4. recitare inter solemnia missarum vel totaliter vel partialiter 
loco diaconi diptycha continentia nomina intentionesque offerentium 
oblationes. 

Hypodiaconi autem nullum omnino determinatum atque proprium 
munus a Testamento commemoratur, excepto illo concomitandi ad instar 
lectoris diaconum in circumeundo per ecclesiam ad ordinem obser- 
vandum. 

Imo, quae in disciplina orientali ad hypodiaconum pertinere ex- 
hibentur, uti est fores (") ecclesiae custodire etc., ea diacono a nostro 
auctore tribuuntur. 

Difficile est conjectura assequi causam, cur auctor noster officium 
hypodiaconi proprium silentio praetereat, cujus tamen mentionem plerum- 
que inserit post lectorem, raro etiam ante lectorem, uti dictum est. 
Neque liquet, an hoc ultimum sit adscribendum interpolationi opens 

(*) Constit ap. 1. Vin, 11; synod. Laod. c 43. 



DE LITURGIA MISS^E. 1 69 

ex disciplina sequioris aevi. Quin imo videtur ritus de institutione 
hypodiaconi aliquam suspiscionem afferre, quum ipsa formula ibidem 
proposita ab episcopo recitanda in ordinatione hypodiaconi non modo 
non habeat ne verbum quidem de officio ipsi committendo, sed mera 
est exhortatio ad ordinandum directa, ut cecum timore Dei evangelium 
audiat, colatque in sanctitate scientiam sui ipsius)) etc.: quae profecto 
verba omnibus omnino Christi fidelibus conveniunt. 

Institutio lectoris fit per traditionem codicum sacrarum lectionum, 
quorum volumen episcopus illi porrigit hisce verbis: ccTu autem, quem 
Christus vocavit, ut sis minister verborum ipsius, cura et contende, ut 
probatus comperiaris.» Minime autem hanc formulam concomitatur 
impositio manus, quam commemorat auctor Constitutionum apost. (lib. 
VUI, c. 22). 

DISSERTATIO III. 
De liturgia missa. 

Omnium, quae in Testamento continentur, documentorum nobilis- 
simum atque praestantissimum illud habendum est, quod nobis exhibet 
venerandam liturgiam primitivae ecclesiae. Eo pretiosius censendum 
est Testamentum, quod praeter orationem eucharisticam, quae constituit 
proprie dictam liturgiam, describat etiam partem illam missa^, quae 
dicitur catechumenorum, et quod majoris est momenti, textum proponat 
concionis mystagogicae ad explananda arcana fidelibus, tradatque insuper 
integras proclamationes orationesque diaconales in missa recitandas, 
et tandem indicat statuta vel cerimonias servandas in sacra synaxi 
celebranda. 

Praestat simul hie coUigere et ordine sub oculos ponere, quaecum- 
que ibidem sparsa habentur ad ritum offerendi sacrificii missae spectantia. 

In describenda porro sacra liturgia ex Testamento visum est nobis 
cum ipsa conferre, quae eidem respondent sive in Constitutionibus 

Rahmani, Testamentum D. N. J. X. 22 



1 70 DISSERTATIO III. 

apostolicis sive in aliis ecclesiae liturgiis, quo et liturgiae nostra vetu- 
stas melius innotescat, et reliquarum omnium apostolica communis 
origo ostendatur. 

I. Mzssa catechumenorum, 

Haec liturgiae pars, quae catechwnenorum dicitur, ex eo quod in 
pristina disciplina catechumeni stantes in aede sibi destinata illi adsistere 
tenebantur, incipit cum lectionibus sacris et terminatur cum catechu- 
menorum dimissione. Distinctius ac plenius quam a S. Justino (Apol. 1, 67) 
ab auctore Testamenti describitur haec liturgiae pars. ccAbsoluta itaque 
oratione (aurorae), legat lector prophetas ceterasque (lectiones) ; presbyter 
autem aut diaconus legat evangelium, demum episcopus vel presbyter 
doceat, quae conveniant et prosint. Tum fiat oratio, suscipiantque 
catechumeni manus impositionem.» 

Ex citata descriptione discimus 

1. Praeter evangelium fuisse recitatas plures lectiones ex sacra 
scriptura, quarum prima desumenda erat ex prophetis; 

2. Non alium quam lectorem debuisse ex officio recitare praedictas 
lectiones, excepto evangelio; 

3. Officium legendi evangelium pertinuisse indifferenter sive ad 
presbyterum sive ad diaconum; 

4. Post lectionem evangelicam episcopum, eoque impedito, presby- 
terum debuisse fideles catechumenosque opportuna atque utili concione 
hortari. 

Conferenda modo est haec pars missae cum Constitutionibus 
apostolicis, aliisque liturgiis. 

Quod attinet ad Constitutiones apostolicas, jampridem viri eruditi 
observarunt duas ibidem exhiberi diversas descriptiones illius liturgiae 
partis quae a missa catechumenorum incipit et desinit ante praefationem, 
quarum prima exstat in lib. II, c. 57 earundem Constitutionum, altera 
in lib. VIII, cc 5 — 11 sub titulo liturgiae S. Andreae: iidem tamen viri 



I . DE MISSA CATECHUMENORUM. I ^ I 

non investigarunt causam hujus discrepantiae, quae videtur inde repe- 
tenda, quod conflator 1. VIII in suo opere inseruerit liturgiam, quam 
adscribit S. Andreae, quaeque pertinet ad regionemC) diversam ab ilia, 
cujus ritus et usus describuntur turn in lib. II, turn in ipso lib. VIII, 
cc. 12 — 15 in ea parte, quae liturgia S. Jacobi dicitur. 

Hisce praemissis, comparemus nostram descriptionem primo cum H, 
deinde cum VIII libro. 

Liber II (I. c.) indicat ex Vet. Test. legendas esse tres vel plures 
lectiones desumendas ex pentateuchoy ex libris hagiographis et prophe- 
ticisy et ex Nov. Test, tres lectiones quoque sequenti ordine recitan- 
das, nempe primo ex acHbus apostoloruvty deinde ex epistolis paulinisy 
denique ex evangelio. Notat insuper lectiones Vet. Test, a lectoribus 
esse legendas; evangelium autem a presbytero vel a diacono. 

Liber vero VIII (1. c.) duas tantum lectiones ex V. T. commemorat, 
nempe ex lege et ex prophetisy et diverso modo disponit lectiones ex 
N. T., nempe primo ait legi ex epis talis paulinisy deinde ex actilms 
apostolorum, denique ex evangelio. 

Syri(0 omnes (i. e. computatis etiam Chaldaeis et Maronitis) 
sequuntur descriptionem lib. II tum quoad numerum lectionum tum 
quoad ordinem, quo leg^ntur. Notandum est insuper apud praedictos, ali- 
quando lectiones ex acHbus apostolorum substitui ex epistolis catholicis. 

Ex ritu byzantino exciderunt in liturgia lectiones ex V. T.(^) et 
lectio ex actibus apostolorum, et nonnisi una lectio ex epistolis S. Pauli 
recitatur; post epistolam vero sequitur lectio evangelica. 

Armena tamen liturgia, quae ex byzantina ducit originem, habet 
unam lectionem propheticam ante epistolam. 



(*) Vid. in Prolog, not. 2 ad pag. XXXL 

(*) Plurima lectionaria Ms. quae continent lectiones V. et N. T. recitandas in 
missa juxta ritum Syronim et Chaldaeonim exstant in bibliothecis Vaticana, Parisiensi 
et Londinensi. Vid. Catalogos. 

{}) In officio tamen ritus byzantini ad vesperas exstant lectiones ex V. T. 



22* 



172 DISSERT ATIO III. 

Non occurrunt autem lectiones ex V. T. neque in liturgia coptica, 
neque in aethiopica. Verum in utraque leg^ntur ante evang^eliuin tres 
lectiones ex N. T. sequenti or dine: i. ex epistolis paulinis; 2. ex 
epistolis catholicis; 3. ex actibiis apostolorum. Hie ordo proxime 
accedit ad ilium lib. VIII C A. (1. c.) quern nuper indicavimus. 

In liturgia tandem Romana C) luculenta manserunt vestigia lectionis 
propheticse, quae semper praecedebat epistolam. 

Haec de lectionibus: quod attinet ad exhortationem seu homiliam 
habendam post evangelium, notandum est librum II C. A. (1. c.) statuere 
nut presbyteH exhortenttir poptilum, singuli non omnes, postremo vero 
omnium episcopus^A^). 

Liber autem VIII. Constit. 1. c. convenit cum nostro documento, 
cum perhibeat episcopum solum hortantem(^) populum; in hoc vero 
differt ab eo, quod dicat episcopum ante pronuntiandam homiliam 
salutare coetum illis verbis : « Gratia Do^nini nostri Jesu Christi, charitas 
Dei ac Patris etcM^) 

Post homiliam in descriptione Testamenti sic proclamat dia- 
conus : 

c(Surgamus;(^) 

Quislibet locum suum noscat; 

Catechumeni abeant; 



(*) Vid. Duchesne in op. Origines du Culte chretim pag. 160. 

(') Peregrinatio (Silvias) refert Hierosolymis morem fuisse, ut non unus sed 
plures presbyteri praedicarent, deinde episcopus pronuntiaret homiliam. v^Sunt omnia ^ 
inquit, secundum consududincm ^ quce ubique fit die dominica . . . Hie consuetudo est^ 
ut de omnibus presbyteris^ qui sedent, quanti volunt prcedicent^ et post illos omnes epis^ 
copus prcedicaty quce prcedicationes propter ea semper dominicis diebtis sunt, ut semper 
erudiatur populus in Scripturis et in dilectione DetK Gamurrini pag. 80 et seq. 

{}) Notatu dignum est vetustos codices evangeliarii juxta ritum Maronitamm 
exhibere saepe commentarium post lectionem evangelicam, qui commentarius legendus 
erat ad populum loco homiliae. 

(♦) Vid. supra proleg. in not. 2 ad pag. XXXI. 

(5) Etiara S. Justinus testatiu- post exhortationem praesidis omnes surgere ad 
orandum. 



II 



I. DE MISSA CATECHUMENORUM. 1 73 

Videte, ne quis immundus, ne quis socors; 

Sursum oculos cordium vestrorum; 

Angeli inspiciunt; 

Videte, qui non confidit, abeat; 

Concordi mente supplicemus; 

Ne quis adulter, ne quis iratus; 

Si quis peccati servus existit, abeat; 

Videte, tamquam filii lucis rogemus; supplicemus Dominum Deum 
Salvatoremque nostrum Jesum Christum.)) 

Ex iis, quae leguntur in lib. II c. Testamenti, coUigitur hoc ordine 
stetisse fideles et catechumenos in aede sacra. E regione quidem 
dextera primi stabant viri fideles; post eos et seorsim ab eis viri 
catechumeni; e regione autem sinistra primum locum occupabant puellae 
virgines ex ccetu fidelium, et post eas, sed separatim, stabant puellae 
item virgines ex catechumenis ; tum sequebantur mulieres fideles, et 
post has, separatae tamen, mulieres catechumenae. 

Hoc itaque ordine dispositi omnes ad citatam proclamationem 
diaconi surgebant orabantque in silentio; expleta autem oratione, 
catechumeni mox discessuri sibi invicem pacem dabant, viri viris, 
mulieres mulieribus; tum vero episcopus, eoque impedito, presbyter 
super illos manum imponens, brevem recitabat orationem a Deo petens, 
ut illis concederet ccintelligentiam, completionem, fidem haud ancipitem, 
agnitionemque veritatis.)) Catechumeni, suscepta manus impositione 
discedebant ad vocem diaconi proclamantis: ccAbeant catechumeni.)) 

Non parum a nostro differt, quoad ritum dimittendorum catechu- 
menorum, lib. VIII Const, ap. 1. c. 

Haec enim ibidem statuuntur: 

Post intimationem «Ne quis audientium)) etc. invitet diaconus 
catechumenos ad orandum, deinde flectentibus iisdem genua recitet 
litaniam continentem pro illis varias supplicationes , quarum singulis 



I 74 DISSERTATIO III. 

populus quidem submissa, pueruli vero elata voce respondent cKyrie 
eleison». Post litaniam jubeat diaconus catechumenos surg'ere et im- 
plorare a Deo pacem eique se commendare, Deinceps itenun illos 
invitet, ut capita inclinent ad suscipiendam benedictionem episcopi, qui 
super illos manum imponens recitat brevem orationem, qua finita et 
clamante diacono aExite catechumeni», iidem discedunt 

Similem ritum exhibet idem liber VIII (1. c) pro dimittendis succes- 
sive aliis tribus classibus, nempe illuminandis , energununis et pasni- 
tentilms. 

Liturgia autem Testamenti nullam formulam continet ad dimit- 
tendas memoratas classes, nullamque de iisdem hie mentionem facit. 
Imo admonitiones illae diaconi superius memoratae (c Vtdete ne quts 
adulter y ne quis iratus^) et tandem (uSi quis servus peccatiy abeatu^ quae 
intermiscentur admonitionibus, quibus fideles excitantur ad orationem, 
satis superque ostendunt pcenitentes nondum fuisse in peculiarem unam 
classem coordinatos et constitutos. 

Videamus, nunc quae sit ratio dimittendi catechumenos in ceteris 
liturgiis. 

In ilia quam respicit 1. II Const, ap. dicitur simpliciter dimitti 
catechumenos et pcenitentes. 

Liturgia byzantina convenit cum liturgia S. AndreaeCO, quae con- 
tinetur in lib. VIII Const, apost. (c. 6), eosdemque habet ritus, ac praefata 
liturgia in dimittendis catechumenis ; omittit tamen dimissionem ceterarum 
classium, nempe illuminandorum, energumenorum etc. 

In liturgia armena hodie etiam diaconus sic proclamat: ^^Ne quis 
catechtimenoruin\ ne quis modicce fidei^ ne quis ex pcenitentidus, ne quis 
ex hnniundis accedat ad divinum piysterium.y> 

(') Haec est una ex tot aliis rationibus, ob quam putamus liturgiam S. Andreae 
Const, apost. pertinere ad ritum, qui hodie byzantinus dicitur. Neque omittendum 
est S. Andream haberi a grjecis primum episcoi)um byzantinum. 



2. DE ORATIONE FIDELIUM. 1 75 

Litoirgia syriaca servavit vestigium veteris ritus dimittendi catechu 
menos in ilia stropha, quae certis diebus canitur: cn\ i^Ijax. f^.i ^ 
*.(^A«.Tk. Kl:kJ3 A\fdi (^iu.iaaa^sn aClamat ecclesia, ut abeat, qui non 
suscepit baptisma.)) 

In liturgia chaldaica sic conclamat diaconus: ccQui non suscepit 
baptisma, abeat, qui non accepit signaculum vitae, abeat, qui non est 
sumpturus ilium, abeat. » 

In liturgia Maronitarum bis repetit diaconus: (dte in pace audientes.» 

Liturgia coptica S. Cyrilli, uti etiam liturgia sethiopica, nuUam con- 
tinent formulam dimittendorum catechumenorum. Attamen in vetustiore 
liturgiae alexandrinae recensione, quae appellatur S. Marci, dicit diaconus : 
((Videte, ne quis catechumenorum,)) 

Etiam in liturgia romana hodie deest dimissio eorum, qui missae 
adesse non debent, quamvis S. Gregorius magnus (Dial. II, 23) testatur 
suo tempore ccdiaconum ex more clamasse: Si quis non communicat, 
det locum.)) 

2. Oratto fidelium. 

Juxta Testamentum, dimissis iis quibus nefas erat sacrificio missae 
interesse, diaconus invitat fideles ad orationem, proclamans: a Videte^ 
tamguam filii lucis rogemus: supplicemus Dominum Deum et Salva- 
tor em nostrum Jesum Chris tum.Ti> Hinc episcopus vel presbyter recitat 
elata voce orationem (cujus tamen textus desideratur in Testamento), 
dum fideles sese prostemant. 

Absoluta oratione et adhuc fidelibus genuflexis, pronunciat diaconus 
litaniam continentem varias intentiones^ qua absoluta et signo ab epi- 
scopo dato, clamat: aSurgamus in Spiritu sane to. y> Hinc erectis 
omnibus, episcopus vel presbyter recitat orationem. 

Intentiones seu enuntiationes, quas enumerat litania diaconalis, 
sunt hae: i. pro pace, quae de coelo est etc.; 2. pro fide; 3. pro Con- 
cordia et unanimi mente; 4. pro patientia; 5. pro apostolis; 6. pro 



MMiB 



1/6 DISSERTATIO HL 

prophetis; 7. pro confessoribus: 8. pro episcopo; 9. pro presbyteris; 
10. pro diaconis; 11. pro (feminis) presb)teris; 12. pro h>podiacoiiis, 
pro lectoribus, et diaconissis ; 13. pro laids fiddibus: 14. pro catecfaii- 
menis; 15. pro regno (seu imperio); 16. pro prindpatibiis exodsioribus; 
17. pro universo mundo; 18. pro navigantibus; 19. pro us, qui perse- 
cutionem patiuntur; 20. pro defiinctis; 21. pro iis, qui lapsi sunt; 
22. pro nobis cunctis. 

Notandum est istam litaniam reperiri hodie apud AetfaiopesO in 
liturgia missa:, non eodem tamen loco ac in liturgia nostra, et cum 
nonullis immutationibus et additamends. Ita v. g. in 5 et 6 propheta 
anteponuntur apostolis; in 9 supprimuntur/r«4y'<»7V in 12 post lectores 
adiiciuntur cantares; in 19 omittuntur, qui persecutionem patiuntur; in 
18 additur pro afflictis^ pro famem ac sitim patieniibus, pro carcertUis, 
pro duetts in captivitatem ; et post 20 additur pro pluzdis, pro a^uis 
et pro /ructiius terra. 

Quae quidem immutationes et additiones produnt recendorem 
statem, uti patet: nihilominus ex litania aethiopica restitui debet in nostram: 
rt Oremus pro viduis et mrginilms, utDeus exaudiat ipsarum precesn etc — 

Modo comparemus cum nostra ceteras liturgias quoad descriptam 
orationent fidelium. 

In liturgia 1. VIII Const, apost. (c. 9 — 11) occurrit eadem forma 
ejusdem orationis, similisque litania diaconalis; deest tamen mentio precis 
proferendae ab episcopo vel presbytero ante litaniam. 

L. II autem Const, ap. (c. 57) post dimissionem catechumenorum 
et poenitentium ha^c tantummodo habet: adeinde cuncti pariter con- 
surgentes et in orientem spectantes orent Deum, qui ascendit super 
coelum coeli ad orientem, ac recordantes antiquam illam possessionem 
paradisi ...» ubi nulla exhibetur formula orationis. Attamen analoga 
nostra! diaconi litania occurrit post osculum pacis. 



(*; Vi(L Brighttnan^ Liturgies eastern and western p. 206. 



2. DE ORATIONE FIDELIUM. I "J J 

Maxima varietas apparet in ceteris liturgiis quoad orationem 
fidelium. 

Liturgia quidem syriaca et cum ipsa genuina maronitica(0 videntur 
sequi ordinem, quem innuit 1. II Const, apost. Videlicet juxta prae- 
dictam liturgiam post dimissionem catechumenorum , cunctis erectis, 
pronuntiatur a celebrante oratio propitiatoria, seu supplicatoria, et 
nonnisi post osculum pacis, recitari debent litaniae, quae apud Syros 
audiunt liber vivorum et mortuorum (c^iu&ao f^ki* %^so). 

Chaldaica etiam liturgia praescribit ad osculum pacis diebus solem- 
nioribus recitandum librum vivorum et mortuorum. Attamen praeter 
istum librum continet eadem liturgia litaniam diaconalem in duas partes 
divisam, quarum altera immediate post evangelium, altera post symbo- 
lum fidei recitatur. 

Liturgia byzantina litaniam diaconalem in tres partes dividit, 
quarum prima recitatur statim post evangelicam lectionem et ante 
catechumenorum dimissionem, secunda post cherubicon seu processionem, 
qua panis et vinum ad altare deferuntur, tertia denique immediate 
ante osculum pacis. 

Liturgia armena distribuit litaniam praedictam in duas partes, 
alteram collocans immediate ante lectiones, alteram post symbolum 
fidei, quod recitatur apud Armenos statim post evangelium. 

In liturgia coptica (cum qua concordat aethiopica) una pars litaniae 
proclamatur post evangelium, altera ante symbolum fidei, quod ibidem 
praecedit immediate osculum pacis. 

Denique liturgia romana servavit vestigium (') orationis fidelium 

(*) Penes Maronitas diptycha ista post pacem a celebrante recitantur, et proinde 
in ipso anaphorae corpore inserta reperiuntur (cf. Missale Maronitaram. Romae 1594 
pag. 223). Apud Jacobitas vero obsolevit usus libri vivorum et mortuorum ^ quem 
commentatores, uti Bar-Kepha et Bar-Salibi, commemorant legendum a diacono 
post osculum pacis. 

(') Cf. Duchesne in «Origines du culte chretien* pag. 164. 

Rahmani, Testamentum D. N. J. X. 23 



178 DISSERT ATIO lU. 

in ilia admonitione, qua celebrans post symboliun, postquam fiddes 
salutaverit dlcendo aDominus vobiscum», invitat populum ad orandum 
dicens aOremus)), quam tamen invitationem hodiemo more oratio ncA 
sequitur. Procul dubio hie olim recitabantur illse orationis formuhe, 
quae hodie ad hunc locum dicuntur in missa praesanctiiicatoruin feriae VI 
hebdomadae majoris, quarum series et argumentum respondent supra 
memoratae litaniae diaconali. 

Praeterea in eadem liturgia post lotionem manuum occurrit oratio 
aSuscipe sane t a Trinitas hanc oblaiionem qnam tibi offertmus^ ob 
memoriam passionis etc. . . . Jesu Christi . . . et in honor'efn Aeata 
Maries . . . deati Joannis Baptistce et sanctorum apostohrum etc.»^ quae 
fere eundem locum occupat ac liber vivorum et mortuorum liturgiarum 
orientalium, idemque argumentum ac ille continet. 

3. Concio mystagogica. 

Praeter homiliam, qua catechumeni ceque clc ficUles exdtandi erant, 
ut vitam conformarent praeceptis sacrarum litterarum, praescribit Testa- 
mentum, post dimissos catechumenos et immediate ante oblationem 
incruenti sacrificii, ab episcopo proferendam esse aliam concionem, quam 
Mystagogicam appellat, qua explanari debent dogmata, quae solis 
fidelibus revelanda sunt, et proponit ipsum textum praedictae mysta- 
gogicae, quae tota in eo versatur, ut doceat, quis sit Dominus Jesus 
Christus, et notum faciat praecipue mysterium incarnationis et re- 
demptionis, relatamque victoriam a Christo de morte atque de inferis 
enarret 

Quoad Dominum Jesum Christum, quis sit, sic concio exorditur: 
ccQui fuit, qui prope adest, et qui venturus, ille ipse est, qui passus, 
qui sepultus est, qui resurrexit, quique a Patre fuit glorificatus . . . non 
est homo tantummodo, sed cum hoc et est Deus.» Quod ut plenius 
explicet, subjungit, eundem ccesse consilium a Patre indi visum, ipsius- 



3. DE MYSTAGOGICA. 1 79 

que voluntati coaequalem, factorem coeli cum suo Patre, coronam angelo- 
rum, robur archangelorum, amictum exercituum, spiritum dominationum, 
regem regni aetemi, principem sanctorum, mentem inscrutabilem Patris, 
sapientiam, virtutem, dominum, consilium, intellectum, manum et brachium 
Patris. » Dlico autem subdit sequential «Credentes confitemur ipsum 
esse lucem, salutem, salvatorem, protectorem, adjutorem, doctorem, libera- 
torem, remuneratorem, praesidium, firmitatem, murum nostrum, ipsum- 
que esse nostrum pastorem, introitimi, viam, vitam, medicinam, escam, 
potum atque judicem.)) 

Post allata verba, paucis interjectis, sic Mystagogica commemorat 
sacramentum eucharistise : cdpse est (i. e. Christus), cujus corpus, cum 
frangitur, fit in nostram salutem, et sanguis in spiritimi, vitam et 
sanctitatem.2> 

Mysteria incamationis et redemptionis sic exponuntur: ccHic itaque, 
qui est Deus, qui ante saecula cum Patre aetemo est Deus, videns 
mundum in vinculis peccati intereuntem, astutique rapacis animalis vi 
pessumdatum mortisque servituti mancipatum esse per insaniam atque 
errorem, meditatus est sanare genus humanum, ideoque in virgineum 
uterum venit, se occultans a cunctis coelestibus aciebus, adversosque 
exercitusC) (i. e. dsemones) in ignorantiam dejiciens. Induens igitur 
iste incorruptibilis camem corruptibilem, incorruptibilem effecit camem, 
quae sub morte erat . . . Hie ergo homo factus, Filius Dei Dominus . . . 
crucifixus est pro nobis, cujus crux est vita, firmitas et salus nostra, et 
mysterium absconditum et gaudium ineffabile . . . Olim quidem (mysterium 
crucis) absconditum erat, modo dum revelatur crux, non uti appai'et, sed 
prout revera est, a fidelibus debet aestimari.)) 

Triumphum denique de inferis et de morte celebrans, mortem 
inducit ita clamantem, dum ipsa obvium sibi intuetur Dominum, pul- 



(0 Cf. Proleg. cap. VL 

23* 




l8o DISSERT ATIO III. 

chritudinem divinitatis, uti ait, habentem: aQuis est qui camem mihi 
mancipatam ab interitu arripit? Quis est iste, qui est terra indutus, 
sed coelum est? . . . Heu! Longe fiigiendum mihi est ab illo a suisque; 
neque enim potis sum illis Isesionem inferre» etc.. 

Jam alibi monuimus ex Testamento dogma de resurrectione corpo- 
rum fuisse catechumenis celatum et nonnisi nocte paschae neobaptizatis 
revelatum. 

4. Ordo a clero servandus in celebratione liturgice. 

Auctor noster, antequam exhibeat formulam liturgicam ad sacra 
offerenda, diligenter notat, quo ordine episcopus et ceteri, qui ei 
adsistunt in celebranda Hturgia, consistere debeant in sanctuario. Prae- 
scribit enim, ut episcopus sit in medio coram altari, et post ipsum 
hinc et inde presbyteri, e regione quidem dextera presbyteri honora- 
biliores et qui laborant in verbo, e sinistra reliqui, post presbyteros 
e regione dextera diaconi, post illos, qui sunt in regione sinistra viduae, 
post diaconos lectores, post hos hypodiaconi, post hypodiaconos diaco- 
nissae. Recensentur ultimo loco habentes charismata inter illos, qui ad 
altare stant tempore liturgise. 

Praeterea documentum nostrum alibi (lib. II, c. X) commemorat 
a diaconos, qui flabella agitant super calicem in celebratione liturgiae,» 

Tandem idem noster auctor monet velum, quod ad portam sanctuarii 
pendet, esse obducendum tempore celebrationis liturgiae. 

Praeter diaconos, qui stant in sanctuario ad ministrandum episcopo 
celebranti, mentio fit, in eodem documento, tum diaconi, qui circumire 
debet per ecclesiam ad ordinem servandum inter fideles utriusque 
sexus, quique aliquando coadjuvatur a lectore, tum alterius diaconi, 
qui custodiat portas, ne indigni vel sero advem'entes in ecclesiam 
ingrediantur. 

Discrepant lib. II. Const, apost. (c. 5 7) et lib. VIII (c. n ) tum ab 




5. DISPOSITIO OBLATORUM SUPER ALT ARE. l8l 

invicem turn a nostro quoad custodiam portamm. Etenim in lib. 11 
assignantur ostiarii ad introitum virorum, et diacanissce ad introitum 
mulierum: in lib. VIII in liturgia, quae tribuitur S. Andreae, assignatur 
diaconus ad portas virorum et suddiacontis ad portas mulierum. 

Animadvertendum est insuper utrumque librum cum nostro docu- 
mento convenire de diacono, qui debet recto ordinl conservando inter 
fideles prospicere. 

Praeterea liturgia S. Jacobi in L VIH Const ap. (c. 12 et seq.) 
commemorat presbyteros adstantes a dexteris et a sinistris episcopi 
ad altare, nee non duos diaconos agitantes hinc et inde flabella 
super calicem. 

5. Dispositio oblatorum super altare. 

Denotat Testamentum diaconum deferre debere ad episcopum 
stantem ad altare panes, quos obtulerunt fideles, et calicem vini mixti 
aqua. Tunc episcopus assumit die dominica quatuor panes, die vero 
sabbati tres tantum. 

Panibus et calice super altare collocatis, praescribitur, ut episcopus 
et cum eo etiam presbyteri adstantes imponant manus super panes illos. 
Quae quidem cerimonia nullibi alias occurrit 

Lib. Vin Const, ap. (c. 12) agit de donorum delatione ad episcopum 
post pacem, de quo mox dicturi sumus. 

Quod ad ceteras liturgias spectat, notum est in plerisque orienta- 
libus liturgiis ante osculum pacis dona deferri ad altare maximo cum 
apparatu, ex recentiore tamen usu. 

Osculum pacis. 

Post commemoratam impositionem manus super oblata, admonet 
Testamentum necesse esse, ut ante inchoandam liturgiam populus in- 
vicem sibi det pacem, nulla tamen facta mentione neque proclamationis 



1 82 DISSERTATIO HI. 

a diacono ad populum dirigendae de pace danda, neque alicujus formulae 
ad hoc a celebrante pronuntiandae. 

Videtur lib. II Const, apost. (c. 57) indicare oscidum pacts dari ad 
proclamationem diaconi: ^Ne quis contra cUiquem, ne guts in hypocrisiji 
Quae quidem verba reperiuntur in lib. VIE, (c. 1 2) ad finem admonitionum, 
quas diaconus profert post datam pacem. Praeterea idem lib. 11 ex- 
hibet binas precationes a celebrante pronuntiandas ad benedicendum 
populum post pacem. Equidem in liturgiis Syrorum, Maronitanim, 
Coptorum et iEthiopum reperitur oratio pacis, quae tamen ante dandam 
pacem recitatur, eaque non ad populum sed ad Deum dirigitur ad 
implorandam ab ipso pacem. 

Lib. Vm, (c. 11) designat pacem dandam ad salutationem episcopi: 
^Pax voHs.yi 

In omnibus liturgiis orientalibus pax datur turn ad verba Pax 
vobisy quibus celebrans salutat adsistentes, tum ad intimationem diaconi: 
uDemus vel date pacem invzcemy>, uti apud Syros, Chaldaeos et Maronitas, 
vel: (n Salutat e vos invicem in osculo sane to y)^ uti apud Coptos, -£thiopes 
et Armenos. In liturgia byzantina dicit diaconus: (nDiligamus alter 
alterum, ut confiteamur mente concordiyi. 

Notum est omnibus in liturgia romana pacem dari ante com- 
munionem. 

Post datam pacem subdit Testamentum fieri debere magnum 
silentium, inducitque exinde diaconum proclamantem admonitiones, quas 
vocat proclamationes super etuharistiam vel potius de etichartstia. 
Sunt autem hae: a In coelos cor da vestra. Si quis odium contra proxi- 
mum habety reconcilietur. Si quis in conscientia incredulitatis versatur^ 
confiteatur. Si quis habet mentem alienam a prceceptiSy discedat. Si 
quis in lapsu est peccatiy ne se abscondaty nefas est ei se abscondere. 
Si quis cBgrota mente labor at y ne accedat Si quis pollutuSy si quis 
non JirmuSy locum det. Si quis cdienus a Jesu prceceptiSy abeat. Si 




6. PRiEFATIO ORATIONIS EUCHARISTICA 1 83 

guts prophetas spernit^ semet segregety servetque se ab ira Untgenztt. 
Ne crucem despiciamus ; a minis fugiamus\ nostrum Dominum viden- 
tern habentuSy Pair em luminum cum Filio^ angdosque visitatores. 
Videte vosmetipsos, ne teneatis odium in proximos vestros; videte^ ne 
quis in ira versetur. Deus videt.y> Et concludit excitans fideles ad 
corda elevanda et ad sacrificium offerendum hisce verbis: aSursum 
corda vestra ad offerendum in salutem vitce et sanctitatis. Sapientia Dei 
suscipiamus gratiam^ quce nobis donata estj> 

Nemo non videt, quantum redoleant citatae proclamationes remo- 
tissimam antiquitatem. 

Nihil notatur in lib. 11 Const, apost. dicendum a diacono post 
osculum pacis. Sed in lib. VIE, (c. 12) diaconus postquam repetit: ccNe 
quis catechumenorum etc.» sic disponit fideles ad offerendum sacrificium 
cum celebrante: (uStemus erecti cum timore et tremore,)) quae proclamatio 
reperitur fere ad verbum in liturgiis syriaca, coptica, byzantina et 
armena; in liturgia chaldaica dicit diaconus: a State vigilanter et 
diligenter.m 

6. Prcefatio orationis eucharisttcce. 

Episcopus inchoans orationem eucharisticam populum salutat hisce 
verbis: aDominus noster sit vobiscum.ia Cui respondetur net cum 
spiritu tuo.yi Pristinam hanc salutationis formulam, quae prefationi 
praemittitur, cum romana liturgia etiam alexandrina et aethiopica con- 
servarunt. Ceterae vero liturgiae in aliam ex 11 Corinth. XIII, 13 con- 
cinnatam immutarunt. 

Liturgia enim S. Jacobi in Const, apost. habet: (n Gratia omnipotentis 
Deiet charitas Domini nostriy esu Christiet communicatto Spiritus sancti 
sit cum omnibus vobis.y> Ejusdem S. Jacobi liturgia graeca et syriaca habet: 
« Charitas Dei Patris et gratia Domini J es7i Christi et communicatio etc.y^ 
Byzantina autem et chaldaica : « Gratia Domini Jesu Christi et charitas 



1 84 DISSERTATIO HI. 

Dei Patris etc.^ Maronitica tandem: aPax Dei Patris ommpotentis et 
salutatio Filii^ qui cuncta regit cum pace et cammunicaHone Spirttus 
sanctij qui cuncta sanctificat et expiaty sit nobiscum et inter nos etc.yt 

Post salutationem in Testamento praemittitur oration! eucharisticae 
tamquam prooemium sic dicta praefatio consistens in tribus hisce con- 
citationibus: (uSursum sint cor da vestra; respondet populus: Habemus ad 
Dominum. Episcopus: Gratias agamus Domino; populus: Dignum et 
justum est. Episcopus: Sanctai^) per sanctos; populus: In coelis et 
in terra indesinenter.y> 

Liturgiae romana,(*) alexandrina, abyssina et byzantina primas 
duas harum concitationum formulas conservarunt. Liturgia Const apost. 
habet: aSursum mentemio, cui conformantur liturgia armena et chaldaica, 
quae ultima adhibet formam pluralem: aSursum mentesiHy et in response 
populi: « (Habemus) apud tCy Deus Abrafue^ Isaac et Jacobi^^ quod 
responsum exstat etiam in genuina litiu-gia maronitica. Liturgia syriaca S. 
Jacobi formulam Testamenti cum formula Const, apost conjungens habet : 
(uSursum mentes et corda.y) Eadem verba occurrunt in liturgia maronitica. 

Notanda est anomalia liturgiae armenae, in qua duae praedictae con- 
citationes aSursum cordai> et <i Gratias agamus -a, non a celebrante, sed 
a diacono proferuntur. Similes tamen proclamationes fiunt a diacono 
in liturgia Testamenti. 

Tertia vero concitatio Sancta per sanctos in nulla ex liturgiis 
reperitur, utpote quae illam suppresserunt per introductum hymnum 
triumphalem doxologicum {Sanctus) in orationem eucharisticam. Quae 
introductio multo ante quartum saeculum facta est, uti facile deducitur 



(*) Sancta per sanctos significat Deus proclamandus est Sanctus a Sanctis L e. 
a fidelibus. 

(*) Pro usu illorum verboram: Sursum corda in liturgia romana exstat testi- 
monium S. Cypriani (De Dommi oratione 31). ^Adeo et sacerdos^ ait, ante orationem^ 
prcefatione prcemissa y parat fratrum mentes dicendo: Sursum corda^ ut^ dum respondet 
pubs: Habemus ad Dominum y admoneatur etc.». 



7. ORATIO EUCHARISTICA. 1 85 

ex iis, quae S. Athanasius alexandrinus, scribit: aEcclesta autem Christi 
omnes ab ariente usque ad occidentem canvenimter Patrem a Seraphim 
laudari profitentur in ministeriorum relaHane.Tn (De Trinitate et Spiritu 
sancto). Non potuisset profecto Athanasius ad hujusmodi usum tamquam 
universalis ecclesiae provocare, nisi jam ante ipsum longo temporis 
spatio is usus obtinuisset. Non est autem difficile indicare, quomodo 
ex memorata concitatione olim efformata sit coUaudatoria formula, quae 
in oratione eucharistica continetur cum suo hymno. Sane ilia verba 
^Sancta per sanctosyi nihil aliud significant, nisi quod a Sanctis i. e. fide- 
libus Deus proclamandus est sanctus. Cui invitationi fideles respondent: 
ccTum in ccelis tum in terris indesinenter Deus dicendus est sanctus. » 
Qui obvius sensus praebuit occasionem concinnandae dictae collaudationis, 
in qua, pro illis verbis in ccelisy enumerantur chori angelorum coUau- 
dantes Deum; pro in terris y coelestibus choris consodantur fideles; in- 
desinenter denique, per ilia verba sine fine dicentes, exprimitur. 

Praeterea notandum est, eandem istam concitationem, post intro- 
ductimi hymnum triumphalem angelorum, in omnibus orientalibus 
liturgiis, fuisse cum levi quadam mutatione translatam ante cammunionenty 
ubi celebrans elevando mysteria clamat: Sancta Sanctis. Insuper, quod 
attentione dignum est, ex prodamatione , quae in liturgia Testamenti 
ante communianem emittitur,(0 in omnibus liturgiis, excepta liturgia 
Constitutionum, fuerunt hymno angdorum adjecta ilia verba: Benedicius^ 
qui venit in nomine Domini. 

7. Oratio eucharistica. 

Jam in Prolegom^nis (pag. XII) diximus ecclesiam aethiopicam inter 

diversas sibi proprias liturgias recensere hanc Testamenti orationem 

eucharisticam sub titulo « Oratio eucharistica Domini et Scdvatoris nostri 

Jesu Chris ti.y> Quae quidem cum nostra plerumque concordat, si 

(0 Vide infra «Ante communionem*, pag. 195. 

Rahmani, Testamentum D. N. J. X. 24 



1 86 DISSERTATIO m. 

quaedam excipias, vel male translata vel etiam interpolata, nee non 
quasdam recentiores formulas ei additas. 

Canones ecclesiastici ex hac oratione excerpserunt liturgiam, quam 
ad consecrationem episcopi exhibent. 

hsuper liturgia Duodecim apostolomm, quam adhibet ecdesia 
aethiopica, non pauca ex oratione eucharistica, de qua sermo, deprompsit 

Tandem in ipsa liturgia S. Jacobi, lib. VHI Const, apost, occurrunt 
plurimae sententiae desumptae ex laudata oratione eucharistica.^) 

Hisce praenotatis, juvat ex Testamento aliquanto fiisius hie exponere 
eucharisticam orationem, quae liturgiam proprie dictam constituit, et ad 
quam alludit S. Justinus in sua citata apologia (1,67), ubi scribit: aEi 
qui praeest, offertur panis et poculum aquae et vini, quibus ille acceptis, 
laudem et gloriam universorum Patri per nomen Filii et Spiritus sancti 
emittit et gratiarum actionem pro eo, quod nos hisce dignatus est, 
prolixe exequitur, atque ubi perfecit preces et gratiarum actionem, 
populus, qui adest, omnis acclamat: Amen». 

Animadvertendum autem Testamenti orationem eucharisticam, quae 
ad Patrem dirigitur, quamvis sit una, plurimis constare partibus, quae 
sibi sine ulla intermissione succedunt. Haec est ibidem rerum series: 

Ut ipsa denominatio indicat, eucharistica oratio i^ exorditur a 
gratiis agendis Deo, propter voluntatem salvandi nos per Filium, qui 
variis invocatur titulis, rogaturque, ut nobis Deum collaudandi gratiam 
concedat — 2*". Extollitur Dominus Deus, upote qui sit excelsorum 
conditor, cunctorumque rector et provisor per Filium, per quem omnia 
fecerat. — ^: Commemoratur praesertim Patris beneplacitum in mittendo 
Filio, ut humanam camem adsumeret, et ut per suam passionem huma- 
' num genus redimeret. — 4*". Deinde transitus fit ad repetendam insti- 
tutionem eucharistici sacrificii ipsis Christi Domini verbis. — 5^ Sequitur 

(0 Cf. proleg. cap. IV B pag. XXXn nota 2 a. 



7- ORATIO EUCHARISTICA. 1 87 

anamnesis. — 6^ Anamnesi subjungitur epiclesis. — 7**. Praesente sacri- 
ficio fimduntur orationes, in quibus agitur memoria turn vivorum, turn 
mortuorum. — 8^ Concluditur oratio eucharistica petendo a Deo, ut 
suscepturi sacra ipsi uniantur, illumque collaudent. Quibus respondet 
populus: Amen. 

De singulis pauca. — i. Sic celebrans, gratias agens, Patrem allo- 
quitur: (nGrattas agitnus tibi, sancte Deus . . . Pater Unigeniti Filii 
tuh Salvatoris nostri, quern ultintis tempofibus mists tt ad nos Salvatorem 
etc. etc.» Notandum, liturgiam Canonum ecclesiasticorum ex hac excerp- 
tam ita exhibere initium orationis eucharisticae : (^Gratias agimus Hbi^ 
Domine, per dilectum Filium tuum yesum Christum^ quern in ultimis 
diebus misisti ad nos etcio Quare praecitata verba nostrae orationis 
eucharisticae videntur juxta banc corrigenda, eo vel magis, quod ei 
suf&agatur etiam S. Justini testimonium. 

Quamvis oratio eucharistica dirigatur ad Patrem, hie tamen fit 
brevis digressio ad Filium, qui sic invocatiu*: Tu virtus Patris^ gratia 
gentium J sapientia vera^ sanatio animarum^ exalt atio humilium . . . 
Ex munificentia tua exoriri fac super nos confidentiam, magnanimitatem 
.... ut nos famuli tui cunctusque populus te pure collaudemus etc. 

2. Deus extoUitur primo ut creator coeli et coelestium spirituum, 
deinde ut gubemator et rector omnium quae creavit per Filium hisce 
verbis: « Tu^ Domine, fundator excelsorum, rex thesaurorum lucis, in- 
spector Sum calestts, rex ordinum archangelorum ^ dominationum, 
gloriarum, thronorum, amictuum etc.^ qui cuncta manu tua comprehendis 
et regis per Filium . . . per quern omnia feds ti. in 

3. Prolixe celebratur Patris bonitas ob beneficium incamationis et 
redemptionis hisce verbis: «7«, Domine^ Verbum tuum . . . cum in 
ipso tibi complacuerisy misisti in uterum znrginalem^ qui conceptus atque 
incamatuSy Filius tuus apparuit. . . . Qui voluntatem tuam implens et 

24* 



1 88 DISSERTATIO m. 

poptdum sanctum prceparans^ expandit matms suits ad passianem^ ut 
solveret a passiane . . . repanentes spent in te etc.y> 

4. Hinc fit transitus ad institutionem euchaiisticam. Sic enim de 
Filio incamato subditur: ^Acdpiens panem dedit dtsciptdis suts dicens: 
accipitey manducate^ hoc est meum corpus ^ quod pro vo6is frangitur in 
remissionem peccatorum. Hoc quotiescumque facietis^ meant resurrect 
tionem factetis. Similiter calicem vini, quern miscuit dicens: Hici") est 
sanguis meus qui effunditur pro vobis.in 

Notandum est hie mandatum Domini de facienda memoria ipsius 
resurrectionis adnecti consecrationi panis, uti exstat apud Lucam 
XXn, i9i quod a ceteris liturgiis ad finem utriusque consecrationis 
fuitC) adjectiuiL 

5. In anamnesiy quae dirigitur ad Filium post commemorationein 
ipsius mortis et resurrectionis, offert celebrans sacrificium ad gratias 
agendas de munere sacerdotali coUato. 

6. Epiclesis dirigitur ad sanctissimam Trinitatem hisce verbis: « Ti6i 
offierimus hanc gratiarum actionem (i. e. eucharisticam) atema Trinitas, 

Domine ^esu Christe, Domine Pater Domine Spiritus sancte. 

Ad/er hunc potum et hanc escam sanctitatis tuce, fete, ut sint nobis 
non in judicium^ neque in ignominiam vel in perditionem, sed in sana- 
tionem et in robur spiritus nostri.y> Quae quidem formula epiclesis 
videtur solvere controversiam illam vehementer inter theologos agrita- 
tam ad explicanda verba, quae occurrunt post consecrationem in liturgiis 
orientalibus, quibus invocatur Pater, ut emittat Spiritum suum: ccC/if 
manifestum /aciat panem esse corpus Christi, et calicem esse sanguinem 
Christie (liturgia Const apost.) vd ^ut efficiat panem quidem corpus 

(') Sic corrigendus est enroneus textus syriacus ex liturgia Canonum ecclesiasti- 
corum, quse ex nostra euchaiistica oratione hausta est 

(^) In I Corinth. XI, 24 seqq. dictum mandatum adnectitur tum consecrationi 
panis, tum consecrationi calicis. 




7- ORATIO EUCHARISTICA. 1 89 

Christiy et mixtum, quod est in calice, sanguinem Christie (liturgia 
S. Jacobi graeca et syriaca). Epiclesis autem Testament! petit, ut 
eucharistia producat effectus salutares in iis, qui ejus fiunt parti- 
cipes. Neque omittendum est nostram epiclesim, quae dirigitur ad Trini- 
tatem, fuisse deinceps conversam in iUam formam, qua oratur Pater, 
ut mittat Spiritum sanctum, cui juxta expressiones theologicas decursu 
temporis inductas tribuitur non solum sanctificatio hominum, sed etiam 
sacramentorum operatic. 

7. Succedunt intercessiones seu commemorationes, quarum prima 
fit pro communi coetu fidelium sequentibus verbis: (n Concede, Deus, ut 
per Verbum tuum confugiat quavis cogitatio rerunt, quce tibi minime 
placenty depellatur a nobis omne consilium superbum, per illud nomen 
tuum, quod est inscriptum intra velum aditus sacrariorum ttiorum ex- 
cdsoTTum quodque cum auditur, in/emus obstupescit etc.i^. Deinde specia- 
liter interceditur pro habentibus charismata C). -Tandem oratur pro 
constitutis in necessitatibus, et praesertim pro viduis et orphanis. 

Post supplicationes pro vivis sequitur commemoratio defunctorum, 
quae complectitur tum communes defunctos tum edam sanctos. (t Memento, 
sic subjung^t celebrans, qui in fide obdormierunt, et da nobis cum Sanctis 
tuis hcereditatem etc.i^ 

Dum celebrans dictas commemorationes peragit, diaconus, uti alio 
loco adnotat auctor Testamenti, vel lector nomina offerentium obla- 
tiones proclamat et invitat populum, ut orent pro illis. Exinde origo 
diptychorum. 

8. Tandem commemoradonibus subnectitur sequens supplicatio ad 
Deum, qua concluditur oratio eucharistica: a Concede, Deus, ut tibi 
uniantur omnes, qui communicabunt et sumpturi sunt ex sacris tuis, 
ut impleantur Spiritu sancto ad confirmationem fidei in veritate, ut 

(') ^^de Prolegomena pag. XLVII seq. 



IQO DISSERTATIO IH. 

tibi refer ant emni tempore doxologiam et Filio tuo dilecto per 

qiiem etcia: et conclamat populus: Amen. 

Postquam populus orationem eucharisticam ratificavit dicendo, 

Amen, proclamat immediate diaconus: aSollictte supplzcemus Dominum 

* 

et Deum nostrum, ut nobis concedat mentem concordem spiritus.yi Epis- 
copus subjungens orat: (a Da nobis (Deus) mentem concordem per 
Spiritum sanctum, et sana animas nostras per oblationem tstam, ut 
in te vivamus per omnia scecula sceculorumy> . 

Modo cum exposita per. partes oratione eucharistica ex Testamento 
conferenda est eadem oratio prouti continetur turn in 1. VIE Const, 
apost, turn in ceteris universae ecclesiae liturgiis, 

Antea autem observandum est, uti supra innuimus, turn in liturgia 
Const, apost, tum in reliquis seriem beneficiorum Dei, pro quibus ipsi 
gratiae aguntur, interrumpi, non eodem tamen loco, per insertionem 
hymni doxologici Sanctus, quern inducuntur spiritus coelestes Deo 
concinere. 

Porro quoad dispositionem partium, quibus componitur oratio eucha- 
ristica, praedictae liturgiae comparandae cum nostra, commode possunt 
dividi in quatuor classes. 

Ad primam classem pertinent liturgia 1. VHI c. 1 2 Const, apost, 
liturgia S. Jacobi adhibita in ecclesia syriaca, liturgiae S. Basilii et 
S. Joannis Chrysostomi, quibus utitur ecclesia byzantina et liturgia 
armena. 

In secunda classe recensendae sunt liturgia ecclesiae chaldaicae et 
liturgia propria Maronitarum. Sciendum enim est minima esse rectum, 
quod rerum liturgicarum scriptores, alii alios inconsulto exscribentes, solent 
afiirmare, Maronitas nempe in celebratione missae eundem fere ritum 
sequi ac Syri. Dlud quidem verum est Maronitas circa saec. XIV a 
Syris liturgiam s. Jacobi aliasque mutuatos esse: sed eorundem vetus- 
tiores codices testantur ipsis propriam esse liturgiam, quam dicunt 



7. ORATIO EUCHARISnCA. I9I 

S. Petri vel Duodecim apostolorum, cujus norma divergit a liturgiis Sy- 
rorum, et propius accedit ad Hturgiam chaldaicam, cum qua habet com- 
munem originem. Genuina liturgia Maronitarum exstat in Missali chat" 
daico ad usum ecclesice Maronitarum impresso Romae an. 1594 pag. 220. 

Tertia classis complectitur Kturgiam S. Marci seu S. Cyrilli alexan- 

■ ' • ' . • • • ■ ■ . ■ 

drinam, quam adhibent Copti, et liturgiam aethiopicam. 

Prope hanc collocamus liturgiam romanam, quae constituit guar tarn 
classem, quia ordinem sequitur alexandrinae liturgiae simillimum. 

Jamvero in liturgiis prima classis oratio eucharistica exorditur ab 
illis verbis: aVere dignum et justum est te laudare etc.», habetque 
partes dispositas eodem ordine, quo in liturgia Testamenti. 

Speciatim autem notamus liturgiam Constitutionum celebrare initio 
orationis eucharisticae attributa Dei in se^ singillatim vero ac flisius 
exponere creationem sex dienim. Eadem ad extollendam divinam 
providentiam erga homines, enumerat distincte beneficia ipsis coUata et 
miracula in eorundem gratiam perpetrata per patriarchas, inde ab Adam 
usque adjosue. Quae quidem satis prolixa recensio operum creationis 
ac prodigiorum catechetica magis videtur esse quam eucharistica. 

Huic valde conformis est oratio eucharistica in liturgia S. Basilii, 
in qua copiosius etiam efFeruntur attributa Dei ad intra, insistiturque 
praedpue in exponenda salutari dispensatione Verbi incarnati in mundo. 

Notandum praeterea in liturgia byzantina S. Joannis Chrys. post 
verba institutionis, deesse mandatum Domini: Ifoc fadte in m^am 
commem^oratianem, quae quidem lacuna minime est originalis, cum liturgia 
armena, jquae ex byzantina prodiit, illud domlnicum mandatum habeat. 

Aliud. etiam in. eadem liturgia byzantina discrimen est, quod in 
intercessionibus memoria praeponatur defunctorum commemorationi 
vivorum. Liturgia armena hoc quoque loco servavit pristinum ordinem 
vivos ante commemorandi, deinde mortuos. 

Imo ipsa liturgia C. A. aliquam anomaliam prae se fert in com- 



192 DISSERTATIO m. 

memorationibus, sive quum patriarchas, prophetas et apostolos in 
commemoratione vivonun inserit, sive quum omittit commemorationem 
defunctarum. 

Ultimo loco addimus in liturgia S. Jacobi apud Syros supplicationes 
de vivis et de mortuis, quae sunt sex, jam ab antiquissimo tempore 
interpolatas fuisse per interjectionem totidem orationum elata voce a 
celebrante recitandarum ad singulas commemorationes, uti jam Lazarus 
Bar-Sabtha initio saeculi IX observavitC) 

In liturgiis secundce dassis notamus orationem eucharisticam inci- 
pere: (nDignum est laude . . . namen adoradtle et gloriosum Trinitaiis 
etc,», atque ibidem breviter tantum commemorari beneficia creationis, 
incamationis et redemptionis. Liturgia tamen chaldaica, cujus frag- 
mentum ex cod. add. 14669 Mus. Brit saec. VI edidit Dr. G. Bickell 
(in conspectu rei Syrorum litterariae. Miinster an. 1871 pag. 71 — 73) 
fuse celebrat turn attributa Dei, tum creationem, incamationem et 
dispensationem. 

Nota autem characteristica liturgiarum istius classis in eo est, quod 
intercessiones seu commemorationes vivorum et mortuorum anamnesim 
inter et eptclesim collocantur. 

Hie autem obiter animadvertendum est ex liturgia maronitica, 

(0 Exstat fragmentum hujus auctoris opusculi de missa, initio tamen mutilum 
in cod syr. Mus. Brit add. 17218 foL 85 rect Hsec simt verba Lazari: 

^CD AiUjo ^saJuBo.! ^coJLa f^Ai^i^ ^CD ^oh\ ^.1 f^A^oA^ 

pQ f^isO ^ f^^Oi i^Qf^boi (f<lCQfk) f^i&».l ^€0 ^ •ftrAlOSlfik.liCA 

coA AuKlA^ ^CD 3^f^ iJLo f^(&iaz.iM kA.i Auf^ i^ f<JLdkf< 

«Preces, quas elata voce recitat celebrans post singulas commemorationes, ab ilia 
cujus exordium est: Libera nos Domine ab omni angore^ usque ad ultimam, cujus 
initium: Non enim reperitur sine reprehensione etc. interrumpunt seriem commemo- 
rationum^ uti evidens es^ et proinde adventitise sunt et superfluae.^ 



7- ORATIO EUCHARISTICA. 1 93 

quae cum chaldaica omnino convenit et ex communi fonte cum ilia 
derivatur, facile agnosci posse locum verborum institutionis in liturgia 
chaldaica, a qua jampridem ob Nestorianorum incuriam exciderant, 
eademque verba ex ilia in istam posse restituKO 

Quod ad liturgias terticB dassis pertinet jam Jacobus EdessenusC) 
(*t 708) in epistola de liturgia missce notaverat liturgiam alexandrinam 
(cum qua computanda est aethiopica) in hoc a ceteris liturgiis difFerre, 
quod in ea peraguntur antea commemorationes vivorum et mor- 
tuorum, deinde ea sequuntur, quae spectant ad incamationem et institu- 
tionem eucharistiae etc. Commemorationes igitur in liturgiis hujusce classis 
locum occupant initio orationis eucharisticae, ante tamen hymnum doxolo- 
gicum {Sanctus) et proinde oratio eucharistica absolvitur statim post 
i^lesim. 

Hoc discrimine excepto, liturgia alexandrina magnopere convenit cum 
ilia S. Jacobi, imo magna pars orationis eucharisticae eadem est in utraque,0) 

(0 Habet liturgia maronitica hoc sibi proprium^ quod pars continens verba 
institutionis dirigatur ad Filium hoc modo: «Memoriam facimus tuae passionis, cum 
in nocte qiia tradebaris accepisti panem^ adspexisti in coelum, benedixisti, sanctificasti, 
fregisti et dedisti dicens: hoc est corpus meum quod pro vita mundi frangitur, 
accipite, comedite ex ipso, eritque vobis in vitam setemam*. 

didnx. Auoco y^hsxs^ cna.! f^lX ooas.i .voui.i cnJifkO.1 ^.lai:! 

CUC0.1 A\i2«f^o ixacruo ^^^o i\x..iDO ix&iao c^kaaaA A\i«»o f<2aaijA 

•> >i\v\i f^LujA tt^.O^ 

{*) Genuina epistola Jacobi Edesseni de antiquo ritu missse habetur in plurimis 
codicibus. Ilia quam edidit S. J. Assemani (Bib. Or. 11 pag. 479 — 486) desumpta est ex 
opere Bar-Salibi, ubi exstat mixta verbis ipsius Bar-Salibi. Verba de nota characteristica 

liturgiae alexandrinae exstant etiam in cod. Mus. Brit add. 14496 foL I v. KwoEiaf^ 

ei.Tni& n^ f<mS\ ^iA\ ^cd }\nrs .o^W.itf ftuiiur^ Kli.iAftL^ftf.1 

«Patres alexandrini aliter tradiderunt de hisce duobus ordinibus, .KlXA.Tn f^aiOoi 
statuerunt nempe, ut primo perficeretur hie ordo commemorationum, et deinde ordo 
oblationis sacr9e». 

(J) Minim profecto est Renaudotium omnesque alios etiam recentiores, qui 

Rahmani, Testamentum D. N. J. X. 25 



I 



I 



I 



194 DISSERTATIO IH. 

Reliquum est, ut orationem eucharistjcam liturgiae romanae confe- 
ramus cum ilia Testament!. 

Jamvero liquet ex testimonio S. Augustini(0 in epist. 149 ad 
Paulinum episcopum (Migne P.L.T. XXXm col. 636) vel ab antiquissimo 
tempore in liturgia latina seu romana commemorationes peractas fuisse 
ante benedictianem et consecratianem. DifFert tamen praedicta liturgia 
romana ab alexandrina, cum qua ceterum multa similia habet, in hoc 
quod commemorationes in ipsa succedatU hymno doxologico (Scmcius), 
minime vero ilium praecedant, ut in alexandrina. 

Alia nota propria liturgiae romanae in eo sita est, quod praeter 
commemorationes loco indicato, etiam post epiclesim (Supra qua propiiio 
etc. supplices te rogamus) fiant commemorationes defunctorum et sanc- 
torum (Mcfneftto etc. Nobis quoque) eodem praedse loco, quo eaedem 
fiunt in liturgia byzantina, nisi dicatur ejusmodi commemorationes mi- 
nime ab initio exstitisse hoc loco in liturgia latina, uti videtur erui ex 
verbis citatis S. Augustini, eo vd magis quod in quibusdam vetustio- 
ribus codicibus, uti in sacramentario Gelasiano, Memento defunctorum 
in loco, de quo est sermo, desideratur. Idem praeterea videtur deduci 
posse ex hoc, quod nulla sit ratio iterum agendi memoriam sanctorum, 
qui commemorati jam fuerint in supplicatione (Communicantes) , quae 
praecedit institutionem. 

Quidquid de hoc est, series partium orationis eucharisticae 
in veneranda liturgia romana, cui vetustissima testimonia suffiagan- 

tantam navanint operam in illustrandis liturgiis universse ecdesise, minime animad- 
vertisse identitatem liturgiae S. Jacobi et S. Cyrilli in ea parte orationis eucharisticae» 
quae sequitur hymnum doxologicum. 

(*) Augustinus, agens de distinctione inter precationes et orationes, sciibit: 
«Sed eligo in his verbis hoc intelligere, quod omnis vel pene omnis frequentat 
ecclesia, ut precationes accipiamus dictas, quas facimus in celebratione sacramentorum, 
antequam illud, quod est in Domini mensa, incipiat benedici; orationes cum benedidtur 
et sanctiflcatur et ad distribuendum commmuitur, quam totam petitionem fere omnis 
ecclesia dominica oratione concluditv 



8. ANTE COMMUNIONEM. 1 95 

turC), sequitur turn ceteras ecclesiae liturgias, turn liturgiam Testa- 
ment!. 

Sane in ea parte, quae hodie apud latinos dicitur praefatio C) (Vere 
dignum est), quaeque variatur pro varietate solemnitatum, aguntur Deo 
gratiae de beneficiis praesertim ordinis supranaturalis, quae tamen brevis- 
sime commemorantur. Deinde, uti dictum est, sequuntur commemora- 
tiones vivorum (Te igitur) et defunctorum (Communicantes) . Exinde 
transitus fit ad institutionem eucharistiae (Quant odlationem. Quipridie). 
Hinc sequitur anamnesis (Unde et memores), cui subjung^tur epiclesis 
(Supra qtuB .... supplices). 

8. Ante communionem. 

Redeamus ad describendas reliquas partes liturgiae Testamenti. 

Inter adnexam orationi eucharisticae hortationem diaconi cum 
analoga prece a celebrante recitanda, et communionem una tantum 
interponitur in liturgia documenti nostri oratio, ex variis invocatio- 
nibus concinnata, quae ita se habet (cEpiscopus clamat: Sit nomen 
Domini benedictum. Populus: Amen. Episcopus: BenedictuSy qui venit 
in nomine Domini, benedictum nom^n gloria e/us. Populus: Piat, 
fiat. Episcopus: Emitte gratiam tu^m super nosm. 

Liturgiae vero tum C.A. tum alise, quas adhibent ecclesiae, plures 
variasque preces et cerimbnias inde a fine orationis eucharisticae usque 
ad communionem interjiciunt, nee tamen inter se eaedem liturgiae hoc 
loco conveniunt 

Praestat hie breviter recensere ordinem singularum liturgiarum ad 
praedictum locum. 

I. Exceptis litiu^giis Chaldaeorum et Maronitarum , omnes aliae 



(*) Vid Duchesne, «Origines du culte chr^tien» p. 168 seq. 
(') S. Cyprianus in loco supra cit (pag. 184 in nota) adhibet vocem prafaHo 
pro cmcitaHonibus^ quae prsecedunt orationem eucharisticam. 

25* 




1 g6 DISSERTATIO III. 

post finem oratlonis eucharisticae habent formulam impertiendae benedic- 
tionis populo. 

In Const apost. et in liturgia alexandrina ea formula est: aPaa^ 
vobis y> ; in aethiopica : a Emitte gratiam Spiritus sancH super nos » (*) ; 
in byzantina et armena: (nSznt miseratianes Dei magni et Salvatoris 
nostri yesu ChHsti super vos omnesy>; in liturgia S. Jacobi habentur 
simul formula C.A.: (cPax vobisy^ et formula byzantina: (siSint miser a- 
tzones etc.». 

2. In litiu'gia chaldaica et maronitica post orationem eucharisticam, 
in omnibus autem aliis, exceptis liturgiis C. A., byzantina et armena, post 
impertitam benedictionem, locum habet ritus consignationis sacri cor- 
poris cum pretioso sanguine, qui ritus a litiu^giis byzantina et armena 
perficitur post elevationem. Liturgia autem byzantina hoc habet sibi 
proprium, quod in perficiendo ritu consignationis infundit aquam 
calidam in calicem. 

3. In liturgiis Const apost, byzantina et armena post impertitam 
benedictionem recitantur a diacono litanice catholiccBy quae quidem 
litaniae praedicantiu* quoque in liturgia Syrorum, dum celebrans perficit 
ritum consignationis. 

4. In omnibus liturgiis, excepta sola liturgia Const ap., sequitur 
immediate post impertitam benedictionem et consignationem (vel 
litanias) oraiio dominzca{*) cum praecedente praefatione et subsequente 
conclusione. Deinde, fidelibus, admonente diacono, inclinantibus capita, 
recitatur a celebrante oratio, quae dicitur imposiHonis manus. 

5. Post hanc orationem in omnibus liturgiis orientalibus, haud 
excepta ilia Const ap., elevantur sacra in altum, dum interim proclamat 

(^) Haec formula ex liturgia Testamenti desumpta fuit 

(') Exstant de usu recitandae orationis dominicae in celebratione missas testi* 
monia S. Cyrilli Hierosol. (Catech. XXV 11 — 18); S. Hieronymi (contra Pelag. 
Vm, 15; in Math. XXVI, 41); S. Joannis Chrys. (in Gen. XXVH, 8). 



9- COMMUNIO. 197 

celebrans: aSancta sanctisiOi respondetque populus: (lUhus sanchis, unus 
ChrisUis etc.)), uti habet liturgia C. A., vel (nunus Pater satutus, unus 
Filius sanctum eto). In continuatione autem hujus responsi populi exstant 
in C. A. et in quibusdam vetustioribus codicibus liturgise syriacse 
S. Jacobi ilia verba deprompta ex Testamento: (nBenedictus, qui venit 
in nomine Domini y^y quae in aliis etiam liturgiis paulo post profemntur. 

6. Quod spectat ad liturgiam romanam, notandum est antequam 
oratio dominica cum praefatione et clausula ei adnexis ad locum, quem 
hodie occupat, fuerit a S. Gregorio M. translata, immediate post orationem 
eucharisticam , quae desinit in ilia verba: Per ipsum et cum ipso etc., 
cum ecphonesi per omnia scecula etc., secutam fuisse, ad instar liturgiae 
alexandrinae, formulam: i(<Pax Domini sit semper vobiscumio. Ad haec 
verba perficitur ritus commixtionis , qui respondet ritui consignationis 
in eadem liturgia alexandrina. 

Differt autem liturgia romana a liturgiis orientalibus, quod in ilia 
hoc loco clerus et fideles sibi invicem dant pacem, cum in praefatis 
liturgiis osculum pacis praemittatur praefationi(0. Animadvertendum 
est autem a Sergio Papa (687 — 701) insertam fuisse formulam: Agnus 
Dei etc. inter commixtionem et orationem pacis: aDomine ^esu CAriste, 
gui dixisti apostolis tuis etc.y^. 

Alia differentia inter liturgiam romanam et anaphoras orientales 
est, quod in ilia desint ante communionem tum oratio impositionis 
manuSj tum formula: Sancta Sanctis. 

9. Communio. 

Auctor Testamenti accurate indicat ordinem, quo clerus fidelesque 

participare seu communicare debent. Primo sumit episcopus, dein 

presbyteri, porro diaconi, tum viduae canonicae, mox lectores, postea 

hypodiaconi, denique habentes charismata, tandem pueri et neobaptizati; 

(*) Vide^supra pag. 181. 



19? DIfiSXTATIO UL 

sequuntur provectiores ztate viri, tum ocElibcs demde ceteri; ex tieB 
ribus autem primo diaconissx, demde ceterae. A quo onitoe nine 
paulisper ille, qui recensetur in lib. Mil Cons. ap. 

Qiifjod ministnun distributionis sacromm mj'sterionim, nempe ti 
corf/fyfis tum sanguinis, consonat auctor nostercum S. Jusdno i.apoL 1,6- 
tra'Jfms illud munus ad diaconum pertinere. Haec enim occurric a 
notatio in lib. IL c X: "^Dia^onus eammumonem non prtebtat pr£sbytit 
sed diseooperiat dismm sive pyxid^nt, et ex ea ipse presbyter sunu 
Oetui autent diaconus communionem nuutu sua praieatx. Qiue dis£ 
plina non diu post fuit inunutata in illam, quam C. A. exhibeat, qiueqt 
ubique obtinuit, ut nimimm episcopus (quern adjuvant presbj-ta 
distribuat communionem sub specie panis, et diaconus porrigat calicei 

Testamentum adstgnat formulam a diacono proferendam in distr 
butione corporis haec verba: '■■Corpus yesu Chrisii, Spiritusi*) sasuhi 
ad sanationem anima et corporis^. Ad quae recipiens respondet: Amet 
Desideratur tamen in nostro documento formula proferenda in porrec 
tione calicis, qux certe praecedenti similis esse debuit 

In liturgia C, A., in distribuendo corpore, dicit episcopus: nCbrpu. 
Christia, et in porrigendo calice dicit diaconus: ".Sanguis Christi, calv 
vitwyt, et ad utrumque respondet suscipiens: Amen. Eaedem formula 
vcl paulo ampliores occurrunt in reliquis liturgiis. 

I'ni^tcrea in Testamento cuique fideli ante edendam sacram particulan 
u^i^ignatur dicenda oratio, qux sic incipit: aSancta, sancia, sancU 

Trinitas da ut sumani koe corpus ad intam, etc», et ante biben- 

dum calicem prascribitur ipsi, ut dicat: ^Ad plenitudinem corporis a 
sanguinis y>. 

Pncter liturgiam xthiopicam, qu^e habet insertam ad hunc locum 
prn^dictam orationem: nSancta .... Trinitas», ceterx liturgiae nihil amplius 
(liiam Amen a suscipiente dicendum prsescribunt 

(') Vide iiupia in I'loleg. ca]). VL 



DISSERTATIO IV. DE DIEBUS LITURGICIS ET DE TESTIS. 1 99 

Notandum tandem in liturgia, quam describlmus, non assignari 
neque psalmum recitandum durante distributione communionis, uti 
notatur in C. A., neque cum psalmo hymnumC) canendum, uti mos est 
fere omnium liturgiarum. 

10. Postcommunio. 

Suscepta sacra communione, proclamat juxta documentum nostrum 
diaconus: ^Gratias agamus Domino, post^am ex sacris ejus sumpstmus 
etc.». Cui subjungitur oratio analoga, quam recitat episcopus quaque 
absolvitur tota liturgia. 

C A. et ceterae liturgiae orientales praeter similem proclamationem 
diaconi et formulam gratiarum actionis a celebrante proferendam, 
addunt tum orationem impositionis manus, tum intimationem diaconi 
de discedendo. In liturgia autem romana post commimionem ima tan- 
tum recitatur oratio a sacerdote, et absque impositione manus (0, 
dimittuntur adstantes ad proclamationem diaconi: cc//^, missa est)). 



DISSERTATIO IV. 

Z?e diedus liturgicis et de /estts. 

Testamentum episcopum recens institutum admonet missae liturgiam 
esse celebrandam sabbato, die dominica et diebus jejunii. Alibi et 
nominatim, ubi agit de concione mystagogica ad solos fideles habenda 

(0 Liturgia Const apost assignat recitaadum durante communione psalmum 33. 
De quo usu exstant etiam testimonia Cyrilli HierosoL (Catech. XXX, 20); S. Hiero- 
nymi (in Isai. V, 20) et S. Joannis Chrysost (in psalm. CXLIV). S. Ephraem vero 
in hymno, qui canitur tono f<^Isa iuA in officio sacerdotum defunctorum^ testatur 
ad communionem decantari hymnum, dum ait: <cCum populus suscipit corpus Filii, 
in omnibus ejus Testis, praedicant ad invicem: Pignus viUB ecce distribuitur^, f^Sfl 

:^&ic0 f^CD f<j!»i ^^.OscDi.! .vjA .t*». Quae quidem verba hodie etiam penes 
Syros reperiuntur in hymno, qui canitur a choro tempore commimionis. 

(') In quadragesima habetur in ritu romano oratio impositionis manuum. 



200 DISSERT ATIO IV. 

ante oblationem sacrificii eucharistici , commemorat praeter sabbatum 
et dominicam etiam epiphaniam^ paschami^) et pentecosten tamquam 
dies solemnes et liturgicos. 

De die quidem dominica nota sunt testimonia turn sacrarum litte- 
rarum, turn scriptorum primi et secundi saeculiC). 

Quod attinet ad sabbatum, habetur ex documento nostro primum 

clarum testimonium de celebratione liturgise etiam ilia die, in gratiam, 

ft 

ut videtur, Judaeorum ad christianam religionem accedentium, quod 
ipsa apostolorum agendi ratio quodammodo innuit (Cf. Act. XIII, 14). 
De diebus vero jejuniis liturgicis dicetur infra, ubi de jejuniis in 
genere agemus. Modo pauca proferenda sunt de praefatis diebus festis, 
quos solos commemorat praescribitque Testamentum. 

I. De epiphania. 
Pascha quidem et pentecostes in diem dominicam cadunt Epi- 
phaniae autem dies hie non designatur. Notandum est porro, praeter 
auctorem nostrum, primo apud veteres mentionem epiphanue occurrere 
in actis martyrii S. Philippi episcopi heracleensis (Ruinart c 2). Clemens 
autem alexandrinus (Stromat. I, 887, 888), agens de tempore determi- 
nando Domini incamationis, passionis et dispensationis, refert haereticos 
sectatores Basilidis consuevisse, alios quidem inter ipsos die 6 Januarii, 
quosdam vero die 10 ejusdem mensisO), memoriam bapHsmi Domini 
celebrare, totam noctem praecedentem transigentes in lectionibus. Minime 
autem liquet, utrum festum epiphanice seu apparitionis complecteretur 
tunc initio etiam memoriam baptismi, 

(*) Locus, in quo Testamentum statuit feria V hebdomades paschae oflferendum 
esse vespere panem et calicem obscurus est, videturque ibidem seraio non de 
oblatione sacrificii missae, sed de oblatione panis et vini per modum agapes 
celebrandae vespere, diacono accendente luceraam cum cantu psalmomm et lectio- 
nibus sacris verboque doctrinse. 

(*) I Corinth. XVI, 2; Act XX, 7; Apoc. I, 10 — Doctrina apost 14; Plin. 
epist ad Traj. X, 97; Just M. Apol. I, 67. 

(•J) Vid. Duchesne in suo lib. «Origines du culte chr^tien» pag. 248. 



2. DE PASCHA. 20I 

2. De pascha. 

Ubi Didascalia (c. 21) ad determinandam christianam pascham 
proponit pascham Judaeorum tamquam normam, injungens, ut christian! 
jejunent diebus, quibus Judsei peragunt pascham, solvantque jejunium 
die dominica, auctor Testamenti ne verbum quidem profert de defi- 
nienda die paschse. Ex quo videtur deducendum, tempore et loco, 
quibus Testamentum ortum habuit, nuUam exstitisse controversiam de 
determinatione diei paschae. 

Porro in nostro documento tota hebdomada, quae festum paschae 
praecedit, vocatur hebdomada paschce: pascha autem proprie ibidem 
dicitur nox, quae sequitur sabbatum. 

Haec autem occurrunt notanda de pascha: 

I^ Conventus congregabatur die sabbati ad vesperas, produceba- 
turque usque ad mediam noctem. Post laudes decantatas et ante litur- 
giam conferri debebat baptismus electis, uti in dissertatione de baptismo 
exponetur. 

2°. Eucharistici sacrificii ea nocte oblati omnes sive praesentes, 
sive absentes debebant participes fieri suscipiendo sacram communio- 
nem. Ideoque initio liturgiae episcopus per diaconum intimari jubebat 
nemini fas esse aliquid degicstare, donee sacrificium oblatum fuerit et 
universum corpus ecclesice novam escam (i. e. eucharistiam) suscepertt 

Quod attinet ad decumbentes, presbyter ad presbyteros, diaconus ad 
ceteros et diaconissa ad mulieres eucharisticam communionem deferebant 

3^ Ante liturgiam ilia nocte distribuebantur eulogice fracHonis 
panis^ non solum catechumenis, uti expresse dicitur, sed probabiliter 
fidelibus quoque. Id enim videtur erui ex memorata superius intima- 
tione, ne quis fidelium ante susceptionem nov(e escce aliquid gustety 
utique quidem ex eulogiis ante inchoatam liturgiam ipsis distributis. 

4°. Juxta documentum nostrum solemnitas paschae terminanda erat 
media nocte, qua hora etiam jejunium solvendum erat. Hinc fideles 

Rahmani, Testamentum D. N. J. X. 26 



202 DISSERTATIO IV. 

sese domum decenter conferre debebant, uxoribus sequentibus suos viros, 
puellisque matres. 

Pemoctabant autem in ecclesia viduae canonicse, virgines, presbyterae 
nee non recens baptizati, qui, curante episcopo diaconisque ministrantibus, 
ibidem cibum sumebant, vacabantque orationi post captam quietem. 

Animadvertendum porro est ipso saeculo tertio jam invectos fuisse 

usus diversos quoad tempus celebrandae resurrectionis Domini (0, sol- 

vendique jejunium paschae, quos commemorat Dionysius alexandrinus 

in sua epistola ad Basilidem. Sic enim scribit: Eos^ qui nimium 

festinant^ et ante mediant noctem surgunt^ ut contemptores et intern- 

per antes reprehendimus Eos autem qui differunt . .. et ad quartam 

usque vigiliam /ortiter abstinent . . , ut generosos et laborum tolerantes 
suscipimus. Its autem, qui inter ea, ut moti sunt, vel ut potuerunt^ 
quiescunty non valde molesti sumus: quandoquidem nee sex jguniorunt 
dies (Bqv.aliter nee similiter omnes expectant, sed alii quidem vel omnes 
transmittunt jejuni permanentes, alii duos, alii tres, alii qu^tuor^ alii 
nullum, Et iis quidem, qui in illis transmittendis valde laboraverunt . . . 
ignoscendum est, quod celerius gustent. Si qui autem non mode non 
transmissis, sed ne jejunatis quidem, vel etiam in delicatis opiparisque 
conviviis consumpHs prcBcedentibus quatuor diebus, ad duos eosque solos 
extremos dies cum venerint, illis a se cibo non gustato transmissis, 
parasceve et sabbato, magnum quid et egregium se facer e existimant, 
si ad atiroram usque permanserint, non existimo eos ex cequo certamen 
subiisse cum iis, qui pluribus diebus se exercuerint (apud Pitra jur. 
eccles. Graec. monum. et histor. T. L pag. 543 et seq.). 

De jejunio hebdomadae paschae agetur infra: hie notasse sufficiat 
ex prolato testimonio clare innotescere inductum usum prolongandi jejunii 



(') Didascalia praescribit (c. 21) solvendum paschse jejunium hora tertia noctis\ 
Canones vero ecclesiastici (c. 46), cum quibus in hoc conveniunt Constitutiones apost 
(1. V, 18) statuunt celebrandam esse resurrectionis solemnitatem hora gallicinii. 




3- ^^ PENTECOSTK 203 

paschae causam fuisse, cur differretur cum solutione jejunii celebratio 
resurrectionis dominies. 

3. De pentecoste. 

Auctor noster usurpat nomen pentecostes turn ad significandum 
spatium quinquaginta dierum a paschateC), turn ad diem ejusdem spatii 
ultimam indicandam. 

Admonet porro Testamentum per totum illud tempus fufas esse 
jejunare vel genua flectere^ subdens illos esse dies quietis et laetitiae(0. 

Non est interea praetermittendum nullam in documento nostro 
fieri mentionem festi ascensionis Domini in coelum: ex quo inferre 
licet nondum introductum fiiisse istud festum, quod monumenta quarti 
saeculi(^) commemorant. 

(') Hoc sensu occurrit mentio pentecostes apud Iren. quaest ad orth. 115; 
apud TertulL de idolatria 14, de baptismo 19, de cor. 3. 
if) Vid. TertulL de cor. 3. 
(^) S. Ephraem Syrus non semel commemorat festum ascensionis Domini. Sic 

in hymno {f^^Lhx^y qui canitur in officio noctumo festi ascensionis tono dicto 

confessorutn (f<lA«:iosn.i) ait: ^»^sa\t^ ^Aaxuocn cnBOjiiCU:! i^bocu ^n *>^^ 

amXofio.io. «5/ a die ipsius (i. e. Domini) resurrectionis numerentur quadraginta 
dies, ascensio illius cantigit feria quinta, duplicatumque est jejuniutn parasceve turn gus 
crucifixionis turn ascensianisn. Idem Doctor in alio hymno officii festi ascensionis, 

qui canitur tono: Benedictus filius vivi (^^^^ la ^^yia), quique initio stropharum 

per acrostichan nomen s. auctoris inscriptum prsesefert, ait: ^a^kslf^ i^iaA ol^so 

^ItnpUti sunt quadraginta dies a tempore quo Filius cum belluis (degens) jefunavit 

teniatusque fuit, indeque (ex monte) descendit triumphans: item quadraginta dies 

implentur Sponso, qui, postquam delectaius est (super terram)^ ascendit Jejunium est 

itaque modo. Benedictus sit ordo, quem disposuitTn. Prseter festum ascensionis habemus 

ex prolatis testimoniis saeculo quarto jejunium fuisse observatum feria sexta post ascen- 

sionem. Quod sane conciliari nequit cum praescriptione non jejunandi per totum 

pentecosten. Dicendum videtur per institutionem festi ascensionis derogatum fuisse 

dict£ prsescriptioni. Hsec est insuper forsan ratio ^ ciir concilium Nicaenum can. 20 

decreverit quidem non esse genuflectendum, minime autem non esse jejunandum, 

per dies pentecostes. 

a6* 



204 DISSERTATIO V. 



DISSERTATIO V. 
De diebtis jgunii. 

Praeter sabbatum, dominicam diesque festos, admonet Testamentum 
liturgiam esse celebrandam diebus jejunii, quos tamen non designat; 
neque indicat, qua hora illis diebus sit liturgia celebranda. 

Porro aliunde constat vel ab exordio ecclesiae jejunii dies fuisse 
ferias quartam et sextamO in singulis hebdomadis. 

Constat praeterea illis diebus jejunium fuisse solutum circa horam 
nonam(*), proindeque circa illam horam liturgiam fuisse praedictis diebus 
celebratam dicendum est. 

Addit insuper Testamentum diebus jejunii vespere ab episcopo 
erudiendos (^) esse primo catechumenos, iisque dimissis, docendos deinde 
fideles mysteria. 

Praeter jejunium seu, ut alii illud vocant, semijejunium feriarum 
quartae et sextae, admonet auctor noster ab omnibus omnino obser- 
vandum esse jejunium paschae, consistens in duobus solis diebus ultimis 
praedictae hebdomadis, transigendum sine uUo cibo ac potu usque ad 
mediam noctem, quae sequitur sabbatum; monentiu^que fideles, ut illis 
duobus diebus noctu diuque in ecclesia commorentur vacantes oratio- 
nibus attendentesque sacris lectionibus et concionibus. 

Aegroto et gravidae patienti conceditur in primo hujus jejimii die 
usus panis et aquae tantum, minime vero in altero die. 

Cum auctore Testamenti Justinus (0, Irenaeus et Tertullianus testan- 

(*) Doctrin. apost 8; TertulL de jejun. 2, 14. 

(*) TertulL de jejun. 13, 14; Qem. Alexand. Strom. VII, 12; Orig. horn. X in 
Lfev. c. 2 etc. 

{}) Socrates H. E. V, 22 refert memoratis feriis IV et VI usum fuisse in ale- 
xandrina ecclesia, ut ad vesperas recitarentur s. Scriptural lectiones, quas doctores 
interpretabantur. 

(4) Id deducitur ex iis quae habet S. Justinus in Apolog. I, 61, ubi dicit coetum 
fidelium jejunaxe cum baptizandis uno vel duobus diebus. Cum enim agatur de 



DE DIEBUS JEJUNII. 2O5 

tur ipsorum aetate paschae jejunium constitisse duobus diebus vel 
uno die. 

Saeculo tamen tertio invaluerunt diversi usus, quos TertuUianus 
appellat tnnavatzones , quorumque meminit Dionysius alexandrinus in 
superius commemorata epistola ad Basilidem. Ait siquidem nonnullos 
praeter jejunium absolutum duorum ultimorum dierum jejunasse etiam 
quatuor praecedentibus diebus, sumentes tamen ad horam nonam panem 
cum sale et aquam; alios illis extremis duobus diebus superaddere 
consuevisse quatuor praecedentes vel tres vel duos vel unum, quos 
continuo et absoluto jejunio observabant. 

Quamvis idem Dionysius clare indicet nullam exstitisse strictam 
legem, quae aliquid amplius quam jejunium absolutum duobus extremis 
diebus servandum injungeret, vituperio tamen dignos existimat eos, 
qui nonnisi illos duos dies observent. 

Didascalia (c. 21) veluti legem praescribit observandum semi- 
jejunium a feria 11 hebdomadae paschae usque ad feriam V, et ut 
accommodet praefatae praescriptioni, quod veteres affirmabant, jejunan- 
dum scilicet esse diebtis quibus ablatus est sponsus^ asserit censendum 
esse Christum fuisse ablatum a feria II, cum Judaei consilium inierint 
ilia die ipsum tradendi. 

Ultimo loco hie animadvertendum restat in nostro documento 
nullam fieri mentionem jejunii quadragesimalis, cum ilia aetate nondum 
praefatum jejunium invectum in ecclesiam fuerit. Attamen ibidem, ubi 
sermo fit de praeparandis electis ad baptismum sabbato paschae con- 
ferendum, commemorantur dies guadraginta paschce, in quibus cum 
catechumenis fideles quoque ecclesiam frequentare debebant 

baptismo solemni, quod ab omni retro antiquitate conferebatur nocte paschae, procul 
dubio designatur ibidem jejunium paschae, de quo facimus verbum. 




206 DISSERT ATIO VI. 

t 

DISSERTATIO VL 

De oratione frhata et fntBiica ei de sacra cottventu ad orationem 
persolvmdam. 

Orationibus ab episcopo et presbytero {quod et ad diaconiun debel 
extendi), privatim quidem, sed in ecclesia persolvendis horas proprias 
recenset Testamentum sequentes: 

I. Horam primatn noctis (i. e ante cubitum); 2. mediam noctem; 
3. horam primae aurorae; 4. horam matutinam; 5. horam terdam; 
6. horam sextam; 7. horam nonam; 8. horam duodecimam; 9. horam 
demum accendendx lucemse (i. e. ad ingressum noctis). 

Duo autem adnotat auctor: 

1°. Optimum esse, si episcopus (quod et de reliquis dicendmn 
est) sibi adsciscat in pnedictis privatis orationibus persolvendis duos 
vel tres; 

2". NuUam omnino ex enumeratis horis ab ipso esse pr^etermittendam. 

Laicis vero hsec ibidem prsescribuntur: i. Ut hora aurorse de lecto 
surgentes confestim orare satagant, antequam quodlibet opus adgre- 
diantur; 2. ut hora tertia in ecclesia, vel domi, si nequeant ad ecdesiam 
sc conferre, orare studeant; 3. item hora sexta; 4. item hora nona; 
5. ut vespere quoque, hoc est initio diei sequentis, orent; 6. tandem 
media nocte. 

Ex quibus colligitur, praeter tres horas orationis i. e. tertiam, 
sextam et nonam, de quibus habentur testimonia tum s. ScripturEE 
(Act. n, 15; in, i; X, 9, 30), tum vetustiorum scriptorum (Doctrina 
apostoL 8; Qem. Alexand. Strom. Vn, 7, 40; Tertullian. de oraticuic 
c. 25, de jejunio c. 10), recenseri etiam pro laicis horam auroree i. e 
ad ingressum lucis, nee non vesperem i. e. ad ingressum noctis, qua: 
etiam commemorat Tertullianus (1. c). Oratio autem mediae noctu 
commemoratur a Pseudo-Athanasio (de Virginit. 16,20). 



DE ORATIONE PRIVATA ET PUBLICA. 20/ 

Prse ceteris animadvertendum est Testamentum diserte declarare 
castas, nempe ascetas et perfectos, omnino teneri ad orandum cunctis 
enumeratis horis, nulla praetermissa, ceteris autem laicis non videtur 
auctor imponere talem obligationem quoad memoratum illarum hora- 
rum numerum. 

Notandum quoque est in documento nostro non exhiberi formulas 
dictarum precum persolvendarum sive a clero sive a laicis ; nihilominus 
videtur conjiciendum etiam in orationibus illis privatis fuisse psalmos 
recitatos, et si oranti duo vel tres jungerentur, psalmodiam altematim 
fuisse ab illis peractam. 

Hsec de oratione, quae privata dici solet: quod attinet ad publicam, 
animadvertimus ex Testamento palam innotescere conventum piiblicum 
et plenarium ad laudes Deo canendas, cui praesidebat episcopus, 
adsistente universo coetu sacerdotali, convenientibusque fidelibus cunctis, 
non quotidie, sed solis diebus liturgicis, et semel in die tantunty scilicet 
ad auroram convocatum fuisse, collaudationemque in illo perdurasse 
ab hora aiu^orae usque ad ortum solis. Quod sane concordat cum 
Plinio, qui in sua epistola ad Trajanum ait de christianis, quod essent 
soliti solo stato die nempe die dominica ante lucent convenire, carmen- 
que Christo quasi Deo dicere secum invicem. (Inter epist. ad Trajan. 96). 

Ex dictis proinde colligitur conventum publicum ab episcopo 
congregandum ad orationem vespertinam, quem describit lib. VUI. 
Constitutionum ap. (c. 32), esse recentioris institutionis. 

Testamentum porro officium sacrum integrum exhibet celebrandum 
in antelucano illo conventu diebus liturgicis, quod quidem officium juvat 
paucis describere. 

Exorditur episcopus ab invitando coetu ad precem hisce verbis: 
Collaudatio Domino , cui populus respondet: Dignum et Jus turn est; tum 
vero episcopus recitat elata voce tres sibi succedentes orationes, quibus 
celebrat laudes Filii Dei, eique pro collatis beneficiis g^tias agit. 



!| 



208 DISSZRTATIO VI. 

Fopulus et ad primam et ad alteram orationem conclamat: Te iaudamus 
U bmedidmus, HH confitemur, Domine, tegue, Dms noster, supplica- 
musi'); ad tertiam vero respondet: Amen, 

His succedit psalmodia ex psalmis et canticis numero quatuor. 
Psalmi quidem a Testamento non indicantur, sed dicitur tantum canen- 
dum esse canticum Moysis, illud profecto, quod inclpit Canemus Domini 
etc. (Exod. XV), et canticum Salomonzs, nimirum, ut videtur, Psalmus 
LXXI: Deus judicium htum regi da etc., qui in psalterio inscribitur 
Saloraoni, et canticum aliud ex aliis propketis, quod debet esse canti- 
cum Isaja vel Habacuc. 

Quoad psalmodiam notatur in Testamento psalmos altematim a 
puerulis et duabus virginibus esse canendos, cantica item altematim 
a tribus diaconis et tribus presbyteris. Non liquet tamen ex textu, 
utrum collective hinc tres presbyteri, illinc tres diaconi canerent omnia 
tria cantica, an vero singula hinc ab uno presbytero, illinc ab uno 
diacono psallerenturO. 

Absoluta psalmodia, episcopus salutat congjegationem his verbis: 
Gratia Domini sit vobiscum omnibus, cui respondet populus: Et cum 
spiritu tuo; rursum episcopus: CoUaudemus Dominum nostrum, populus: 
Digne et juste; episcopus: Dejixa sint corda vestra, populus: ffabemus 
apud Dominum; turn episcopus recitat tres preces laudatorias et 
supplicatorias, quanim et ad primam et ad alteram respondet populus: 
Te Iaudamus, te benedicimus etc. ad ultimam vero conclamat: Atnen, 
atque ita oratio absolvitur, exoriente jam sole. 

Porro sciendum est tertiam ex tribus orationibus, turn ante psal- 
modiam, turn post psalmodiam, continere supplices preces pro variis 
necessitatibus tum spiritualibus turn temporaljbus, pro pastore et pro 

(') Hodie etiam ipsis his verbis populus apud Syros in liturgia conclamat post 
orationem celebrantis, quse sequitur anamnesim. 

(•) CC peregrinationem Silvi^e edit Gamunini an 18S7 pag. 76. 



DE ORATIONE PRIVATA ET PUBLICA. 2O9 

grege, pro orphanis, viduisy itinerantibuSy in careers detentzs etc., easque 
praeseferre formulas simillimas iis, quae habentur in I epistola S. Qementis 
ad Corinthios (59 — 61). 

Habes itaque in exhibita descriptione formam divini officii^ quae 
prisca ilia aetate obtinebat 

Praeter plenarium descriptum conventum celebrandum diebus litur- 
gicis, statuit Testamentum singulis diebus etiam ad auroram, uti videtur, 
conventum habendum esse, cui singulis diebus unus presbyter praesit 
persolvatque officium coalescens ex salutatione: Gratia Domini nostri 
sit vobiscuniy invitatione: Laudate Dominum, et tribus tantum oratio- 
nibus, iis similibus, quae in conventu plenario recitantur, quibusque 
populus eodem modo respondet ac supra, nulla facta mentione psal- 
modiae. 

Ad haec adnectit Testamentum banc adnotationem: Hie si quis vult 
prophetical^) verba prof err e^ proferat: habebit ille mer cedent. 

Hujusmodi autem quotidianus conventus non est plenarius dicendus, 
tum propter absentiam episcopi cum adsistentia totius coetus sacerdotalis, 
tum quia non fit mentio concursus universi populi ad ilium. 

Postremo subdit Testamentum presbyteros debere media nocte 
etiam conventum celebrare, cui adsistant soli perfectiores: sed nullum 
perhibet textum laudum in illo persolvendarum. 



DISSERTATIO VII. 

De baptismo. 

Alter Testamenti liber praesefert sequentem titulum: (uPracepia^ 
canones et statuta, quce Dominus noster yesus Christus prascripstt 
circa ordinem baptizandorumy>. Exponuntur videlicet in praefato libro 

(*) Cuique perspecta est similitudo eorum, quae hie dicuntur cum iis, quae 
occuniint in Doctrina qposi. c. 10. 

Rahmani, Teitamentum D. N. J. X 27 



DISSBRTATIO VIL 



ea omnia, qux respiciunt si've catechumenatum, sive baptismum cu 
ritibus ei adnexis, sive consignationem seu confirmationem, sive comm 
nionem eucharisticam, quae omnia in vetere disdplina simul confer 
bantur, uti ex infra dicendis apparebit. Dicamus de singulis brevite 

De eateckumenatu, 

Crescente in dies post apostolorum prsedicationem numero aco 
dentium ad fidem, statutum fuit, ut antequam hi accedentes susciperei 
baptismum, przepararentur ad initiationem christianam auditione ver' 
seu catecheseos certum per temporis intervallum. Et jam in monument 
secundi sseculiC) occurrit mentio audientium seu catechumenorum, quamv 
non satis liquet, quo precise tempore regulx disciplinx catechumenati 
constitute fuerint 

Describamus de nostro documento statuta de catechumenatu. 

Proponit initio regulas de admittendis vel rejiciendis accedentibu 
quas regulas auctor operis sde mystico ministerio» (Constit apos 
libr. Vin c. 32, I — 14) in compendium redigit, inductis quibusdar 
mutationibus juxta disciplinam vigentem sua setate. Propositanui 
regularum summa hue redit, ut accedentes inter catechumenos noi 
reciperentur, nisi praevia inquisitione manifeste constiterit illos sincen 
accessisse et velle vitam moresque professioni christianae rite con 
formare. 

Inter praefata statuta illud commemorandum est, quo monetu 
mulier accedens ad fidem, ut studeat suo viro in timore Dei placere 
additurque illos habituros mercedem, si ambo castitatem servari 
voluerint. Praeterea notandum est illud statutum, quo viro matri 
monium inire cupienti praescribitur, ut uxorem ducat mulierem fidelem 
aqux valeat ipsum in fide retinere», accedenti autem libero, qui ii 
ccelibatu manere cupiat, declaratur, «ut sic in Domino permaneat». 

(■) Hennas I, 3, 7 



DE CATECHUMENATU. 2 1 1 

Nullus a Testamento praescribitur ritus perficiendus in recipiendis 
accedentibus ad catechumenatum , sed notatur tantum admissos esse 
tradendos praeceptoribus seu doctoribus, quibus onus incumbit erudiendi 
atque instruendi catechumenos in fide praeceptisque christianae religionis. 

Tenebantur autem catechumeni, quoties sacer conventus con- 
gregaretur, se ad ecclesiam conferre et dispositi in aede ipsis destinata 
a dexteris viri, a sinistris mulieres, audita prius doctoris catechesi, ad- 
sistere turn orationibus et lectionibus utriusque foederis, turn homiliae 
seu commentario in sacras lectiones. Exinde vero ad intonationem 
diaconi, oratione facta manusque impositione ab episcopo suscepta, 
recedebant. Haec est, quae dicitur missa catechumenorum, de qua 
sermo fiiit in dissertaizone de liturgia. 

Tempus catechumenatui definitum statuitur esse trium annorum, 
ita tamen ut cupienti baptizari ante expletum tempus, baptismus statim 
conferri debeat, dummodo compertum sit petentem assidue ac diligenter 
interfuisse catechesi, vigiliis et orationibus, commendabilemque se exhi- 
buisse bonis operibus atque virtutibus, maxime vero fidei confessione. 
Notatur praeterea casus, quo, si quis catechumenus propter nomen 
Christi comprehensus ad supplicium ducatur, evadensque festinet ad 
baptismum efflagitandum, absque mora et sine ulla haesitatione bap- 
tizari debet. Tandem catechumenum interfectum propter fidem, pro- 
prio sanguine baptizatiun esse declaratur. 

De electis seu competentilms. 

Post emensum temporis spatium catechumenatui adsignatum, qui, 
instituta inquisitione in ipsorum mores et vitam, petitisque etiam de 
hoc aliorum testimoniis, comperiebantur digni, eligebanturC), ut se dis- 

(') luxta consuetudinem hierosolymitanam sic Silvia in sua peregrinatione 
describit electionem competentium: «Qui dat nomen suum^ ante quadragesimam dat, 

et omnium nomina annotat presbyter postmodum alia die de quadragesimis 

• . . ponitur episcopo cathedra media in ecclesia majore . . . sedent hinc et inde 

a;* 



2 1 2 DISSERTATIO VH. 

ponerent ad suscipiendum proximo tempore baptismum. Hi sunt, qui 
a veteribus dicuntur competentes ((fxariZo/ievoi). 

Baptismus electis seu competentibus nocte paschae solemniter erat 
conferendus, uti dicetur infra; prseparatio autem eorumdem electorum, 
seu dispositio perdurabat quadraginta dies, qui baptismum praecedebant 
et appellabantur quadraginta dies paschcB, 

Singulis illis diebus in ecclesia vigilise peragebantur, quibus non 
soli competentes sed etiam fidelium coetus tenebantur adsistere. Praeter 
preces orationesque in illis noctumis vigiliis recitabantur variae utrius- 
que foederis lectiones opportune selectae, quatenus exhiberent rerum 
sacrarum notitiam, quas deinde episcopus prolixis commentariis expla- 
nabatC). Hac ratione competentes quamvis absoluto catechumenatus 
cursu praeter doctoris catechesim sacras lectiones homiliasque audierant, 
decursu praedictae quadragesimae plenius perfectiusque addiscebant turn 
doctrinam veteris legis tum eloquia apostolica et evangelical). Praeterea 

presbyteri in cathedris et slant clerici omnes. £t sic adducuntur unus et unus com- 
petens . . . et sic singulariter interrogat episcopus vicinos ejus, qui intravit, dicens: si 
bonae vitse est hie, si parentibus defext, si ebriacus est aut vanus et singula vitia, 
quae sunt tamen graviora in homine, requiret, ut si probaverit sine reprehensione esse 
de his omnibus, quibus requisierit prsesentibus testibus, annotat ipse manu sua nomen 
illius. Si autem in aliquo accusatur, jubet ilium foras exire dicens: emendet se et 
cum emendaverit se, tunc accedet ad lavacrum. Sic de viris, sic de mulieribus 
requirens dicit». 

(*) Const apost in lib. VH c 39 exhibent synopsim eorum, quibus electi 
instrui debent In peregrinatione sic exprimitur instructio competentiimi: « Consuetude 
est hie talis, ut qui accedimt ad baptismum, per ipsos dies quadraginta . . . primum 
mature a clericis exorcizentur, mox missa facta flierit de Anastase matutina. £t statim 
ponitur cathedra episcopo ... in ecclesia majore et sedent omnes in giro prope 
episcopo, qui baptizandi sunt, tarn viri quam mulieres: stant loco etiam patres vel 
matres, nee non etiam, qui volunt audire, de plebe omnes intrant et sedent, sed 
fideles. Catechumenus autem ibi non intrat tunc, quia episcopus docet illos legem. 
Id est sic inchoans a Genesi per illos dies quadraginta percurret omnes scripturas, 
primimi exponens camaliter et sic illud solvens spiritualiter. Nee non etiam et de 
resurrectione similiter et de fide omnia doeentur per illos dies. Hoc autem eatechesis 
appellatur». 

(*) Notandum est in documento nostro nullum inveniri vestigium, neque tradendi 
neque reddendi symbolic sane non alia de causa, nisi quia probabiliter, quo tempore 



DE ELECTIS SEU COMPETENTIBUS. 2 1 3 

disponebantur electi ad sacrum lavacrum per exorcismos. Praescribitur 
itaque in nostro documento, ut competentes ab ipsa die, qua eliguntur, 
exorcizentur (0 collective ^ deinde adpropinqiiantibiis diebus pa^chce se 
sistant coram episcopo, qui singtUos seorszm exorcizare debet, ut ipsi 
constet eos esse mundos. 

Per modum immediatae praeparationis ad suscipiendum baptismum 
injungebantur electis duo, nimirum se lavare et jejunare. 

Quoad lotionem statuit auctor noster monendos baptizandos, 
ut feria V* hebdomadae paschae sese lavent, caputque tergant, addit- 
que mulieri menstruae licere se lavare die sequenti. S. Augustinus in 
sua epistola ad Januarium (Mig^e P.L.T. XXXm epist. 54 alias 118 
col. 204), cum refert, a plures et prope omnes fideles in plerisque locis 
feria V* hebdomadae paschae lavare consuevisse » , repetit originem 
ejusmodi consuetudinis ex lavacro olim baptizandis ilia die praescripto; 
sic enim scribit: ^Si autem qucerisy cur etiam lavandi mos ortus sit^ nihil 
mihi de hcLC re cogitanti probabilius occur rity nisi quia baptizandorum cor- 
pora per observationem quadragesimce sordidata cum offensione sensus 
ad/ontem tractarentury nisialiqua die lavarentur. I stum autem diempotius 
ad hoc electumy quo coena dominica anniversarie celebratur. Et quia con- 
cessum est hoc baptismum accepturisy multi cum his lavare volueruntJi. 
Interim notandum est ex allatis verbis manifestum esse praescriptionem, ad 

Testamentum fmt conscriptum, nondum habebatur formula redtativa symboli, sed 
tantummodo in usu erat formula interrogativa, cui baptizandi ad trinam immersionem 
respondere debebant (Vide infra hac de re dicenda pag. 2 1 7). Inter vetustiores qui 
commemorant symboli traditionem vel redditionem cf. S. Cyrillum Hierosolym. in 
Catech. V, 12, Silv. in peregrinat edit Gamurrini an. 1887 pag. 107, ConciL Laodic. 
can. 46, S. Ambros. in epist 20. 

(^) Ex nostro documento dicendum est competentes fiiisse initio quadragesimse 
semel collective exorcizatos, iterumque adpropmquante pascha singillatim, minime 
quotidie totam per quadragesimam. Insuper ex variis locis Testamenti constat non- 
nisi episcopum et presbyteros, minime vero clericos inferiores, fuisse fimctos munere 
exorcizandi. Non apparet autem ex textu, utrum coUectiva ista exordzatio compe- 
tentium ab episcopo an a presbytero esset perfidenda. 




2 1 4 DISSERTATIO VH. 

solos baptizandos restrictam, se lavandi feria V"" hebdomadx paschae, 
jam tempore S. Augustini prae vetustate minime foisse omnibus per- 
spectam, quod non leve argumentum suppeditat de antiqua aetate 
Testament!. 

Quoad secundum i. e. jejunium, decemitur baptizandos debere 
jejunare feria sexta et sabbato C) paschae, nee esse solvendum jejunium 
nisi media nocte, quas sequitur sabbatiun; unde etiam apparet illud 
jejunium fuisse absolutum et continuum. 

Porro mulieri menstruae, cui concessum fuit in alteram diem difFerre 
lotionem, praesumendum est licitiun quoque fuisse solo die sabbati 
jejunium observare. 

De rztu baptismi. 
I^ De exorcismo, insuffiatione et signatiane. 

Ad significandum illud s. Pauli (Col. H, 12): aConsepulti in bap- 
tismo, in quo et resurrexistis » a remotissima antiquitate assignata fuit 
solemni coUationi baptismi nox, quae sequitur sabbatum paschae, quod 
eadem nocte peragitur memoria tum sepulturae tum resurrectionis 
Domini. 

Antequam ex Testamento seriem rituum solemnitatis baptismi 
describamus, monendum est banc fuisse consuetudinem, ut sacer con- 
ventus sub noctem cogeretur, eique praeter baptizandos, catechumen! 
et fideles quoque initio interessent. Post primam itaque lectionem ad 
nutum episcopi conclamat diaconus, ut baptizandi genua (*) flectant; 
episcopus vero manum super illos imponens recitat formulam exorcismi 
valde prolixam, qua absoluta, conclamat clerus cum populo : Fiat^ ficU^ 

(') Testimonia vetenim de jejunio ante baptismum occumint apud auctorem 
Doctrinae apost (N. 7); Justin. M. (ApoL I. 61); Qement Alexand. (epist ex Theodot 
83—84); TertulL (de baptis. 20). 

(0 Edam in ritu baptismi, quem adhibent Copd alexandrini Patriarchatus, prae- 
scribitur, ut baptizandi incurvent genua^ dum exorcizantur. 



D£ RITU BAPTISBfL 215 

fiat Tunc episcopus insufflat in baptizandos adhuc genuflexos, et 
singulos super frontem, nares, cor et aures digito signat absque oleo. 
Hinc baptizandi se erigunt 

2^ De sanctorum oleorum denedictzone, 
Priusquam ceteros ritus prosequatur, Testamentum monet tunc ab 
episcopo consecrari duo (0 olea in duobus distinctis vasibus, quorum al- 
terum dicitur oleum exorcismi et est oleum catechumenorum, alterum 
eucharistzcum et est sacrum chrisma, quo consignandi sunt neo-baptizati, 
uti infra dicetur. Exinde duo discimus: i® sacra olea etiam prisca 
aetate fuisse ab episcopo benedicta seu consecrata, sed inter solemnia C) 
baptismi; 2"" sacrum chrisma ex solo(^) oleo sine balsami immixtione 
fuisse primitus confectum. 

3**. De abrenuniiatianey chrismatiane et pro/esstone. 
Consecratis oleis, episcopus manu apprehendit baptizandum, eique 
praecipit, ut, facie versus occidentem conversa, banc abrenuntiationis for- 
mulam proferat: ^Abrenuntio tibiy satanas^ omni tuo cidtui, tuis pompis^ 
tuts voluptatibus et cunctis tuts operidusy>{^): statim post abrenuntiationem 
subdit Testamentum, episcopum ungere baptizandum oleo exorcismi, et 
banc interea formulam proferre: « Te ungo hoc oleo exorcismi in libera- 
tionem ab omni spiritu maligno clc impuro, nee non in liberationem 

(') Documentum nostrum non exhibet formulas adhibendas ad benedictionem 
utriusque olei, sed tantum pro benedicendo oleo exorcismi innuit redtandam esse 
formulam exordzandi catediumenos, nihil addens pro consecrando oleo euchaiistico. 

(') Apud Graecos, Coptos et Chaldseos hodie etiam in ipsa collatione baptismi 
benedidtur oleum catechumenorum, quod a Coptis appellatur oleum catecheseos. 

(^) Videtur TertuUianus idem innuere, dum sacrum chrisma, quo consignantur 
baptizati, simpliciter didt oleum (Advers. Mardon. I^ 14). 

0) TertuUianus (de cor. miL c. 3) scribit: ^Denique ut a bapHsmo ingrediar^ 
aquam adituriy ibidem^ sed et oHquando prius in ecclesia sub antistitis manu contes- 
tamur nos renuntiare diabolc et pompa et angelis efusT^. Non solum formula ista 
abrenuntiationis fere cum nostra concordat, sed insuper ilia verba quoque «sub anti- 
stitis manu* indicant episcopmn manu tenere baptizandum, dum abrenuntiationem 
emittit C£ S. CyrilL Hierosolym. Catech. XIX, 2. 



2l6 DISSERTATIO Vn. 

aJb omm maloy>. Unctione facta per totum corpus (0, baptizandum, 
quern manu tenet, ad orientem convertit ipse episcopus, suggeritque 
ei, ut repetat sequentem submissionis professionem: ^ Submitto me tibi^ 
PatcTy Fill et Spiritus sancte^ a gtio amnis natura tr^ndat et cotUre- 
miscit: concede mihi^ ut omnia tua placita absque macula adimpleam » . 

4**. De immersione. 

Hujusmodi professionem sequitur immediate baptismus proprie 
dictus. Prsescribit Testamentum, ut baptizandi accedant ad aquas, quae 
debent esse mundae et Jluentesi*) (^*.ll.l Kllbo). Quse quidem verba 
non immerito dicenda sunt indicare baptismum fuisse collatum in 
flumine vel torrente, in quibus aquae sunt fluentes. Notandum est 
praeterea in nostro documento nullam fieri mentionem ritus benedi- 
cendae aquae 0), cujus meminit lib. VII C A. (c. 43). 

Porro animadvertit Testamentum prius esse baptizandos illos, qui- 
bus voluntas est Deo consecrandi suam virginitatem, et baptizandos 
quidem esse per manum episcopi, ceteros vero per presbyterosO) 
hoc ordine: primo pueros, tum viros, deinde mulieres. Idem auctor 
noster animadvertit, si pueri infantes baptizandi sint, qui respondere 
non valent per se ad interrogationes circa fidei articulos ante immer- 
sionem, nee proferre abrenuntiationes, professionemque submissionis, 
eorum vices ab ipsorum parentibus, aut propinquis, aut domesticis esse 
supplendas. Hoc luculentum testimonium est de baptismo collato infan- 
tibus ante aetatem NicaenamC^). 

(') Quamvis expresse non indicatur in Testamento ungendum esse totum corpus, 
id tamen constat tum ex aliis documentis, tum ex usu, qui viget hodie etiam apud 
Syros, plerosque Orientales. 

(*) Cf. Doctrin. apost 7. 

(^) Videtur ritus benedicendas aquas baptismatis inter ipsa solemnia baptism! 
fuisse inductus post usum piscinarum seu fontiimi baptismalium. 

(^) ccDandi baptismum, ait Tertullianus, jus, summus sacerdos, qui est episcopus, 
de (hinc) presbyteri et diaconi, non tamen sine episcopi auctoritate» (De bapt 17). 

(5) Cf. Tertull. de bapt. 18; Origen. epist ad Rom. V. c. 6; homil. XIV in Lua 



4- DE IMMERSIONE. 2 1 7 

Sic porro Testamentum describit ritum immersionis in baptismo. 
Baptizandus, qui jam ante unctionem vestes exuerat, deposueratque 
quodlibet omamentum, sive anulum sive monile, descendit nudus in 
aquas, descenditque similiter cum ipso diaconus. Tunc baptizans manum 
imponens super illius caput, sic ipsum interrogat: Credisne in Deum 
Patrem omnipotentem? cui ille respondet: Credo; atque ita ipsum prima 
vice baptizat immergendo. Interrogat secundo: Credisne in Jesum 
Christum^ Filium Dei^ qui a Patre venit et cum Patre ab initio fuity 
qui ex Maria virgine per Spiritum sanctum natus esty qui crucifixus 
est sub Pontio Pilato^ qui mortuus est et resurrexit die tertia reviviscens 
ex mortuisy ascendit in coslum^ sedet a dextera Patris, et venturus 
est ad judicandos vivos et mortuos? quibus respondet: Credo; tunc 
ipsum secunda vice baptizat. Deinde interrogat tertio: Credisne in 
Spiritum sanctum; in sane tarn Ecclesiam? respondentem etiam 
CredoQ)y ilium tertia vice baptizat. Procul dubio est ad trinam immer- 
sionem fuisse evangelicam formam prolatam. Prae ceteris autem notamus 
his haberi prototypum symboli fidei sub formula tamen interrogatoria, 
cujus quidem symboli partes respondent ad amussim symbolo dicto 
apostolorum, quo ecclesia romana utitur, exceptis duobus ultimis arti- 
culis, quorum alter refertur ad remissionem peccatorum, alter ad resur- 
rectionem mortuorum. Unde merito deducitur pristina aetate nondum 
fuisse insertos in symbolum duos memoratos articulos, propterea quod 
professio in remissionem peccatorum censebatur fieri ipso facto susci- 
piendi baptismum; dogma vero mortuorum resurrectionis non nisi post 
bapttsmum erat neophytis revelandum, uti infra dicemus. Tertullianus 
quoque testatur praefatum symbolum fuisse sub formula responsi a 
baptizante exhibitum in actu ipso immersionis. (cTer, ait, immergimur, 

(') Etiam vetusta ritualia romanas eccleside continent hisce similes interrogationes 
faciendas ad trinam iomiersionem (vid. Sacrament Gelas. I. 570 — 596). Apud Orien- 
tales autem ejusmodi interrogationes suppressse fiienmt post introductum usum recitandi 
symboli nicseni. 

Rahmani, Testamentum D. N. J. X. 28 












!t- 



3l8 



DtSSERTATIO VIL 



amplius aliquid respondentes quam Donunus m evangdio determinaveri 
(De cor. 3). Imo etiam videtur praeter confessionem in singiilas tr 
divinas personas fuisse suo tempore adnexam solam professionem 
Ecclesiam, eodem modo ac in symbolo nostri documenti. aCuin autei 
aii, sub tribus et testatio fidei et sponsio salutis gigneretur, necessar 
adjicltur Ecclesia mentio, quoniam ubi tres id est Pater et Filius - 
Spiritus sanctus, ibi Ecclesia, quae trium corpus est(')». (De baptismo ( 
5°. De unctione, manus impositione et consignaiione. 

Post baptismum seu immersionem tres commemorat Testamentui 
ritus diversos, qui sunt; 1° unciio baptizati oleo eueharistico per pra 
byterum: 2' manus impositio per episcopum super baptisatunt ad con 
ferendum eidem Spiritum sanctum; 3° consignatio ipsius oleo eucharistic 
per eundem ^iscopum. 

Quoad unctionem per presbyterum sic habet documentun 
nostrum: Bapttzatus cum ex aqua ascendit, wngatur oleo euckaristico i 
presbytero, qui tunc dicit: ungo te oleo in nomine yesu ChrisH. Mu 
lieres autem ungantur a viduis habentibus prmcedentiam, dum interin, 
presbyter verba (supra indicata) recitat. ■ — Jamvero etiam Tertullianu; 
hujusmodi unctionem commemorat, quamvis non indicet earn a preS' 
bytero fieri: Egressi, ait, de lavacro perungimur benedicta unctiont 
(De baptism. 7) et in IJbro de resurrectione carms 8 ait: ^Caro abluitur 
ut anima emaculetur, caro ungitur, ut amnia consecretur-a. 

Perspicuum esse debet hujusmodi unctionem, quamvis fiat olec 

(') Nihilominus alibi TertuUianus exhibet fonnulam sjinboli continentem pro- 
fessionem camis resunectionis : «Regula quidem fidei, ait, una omnino est, et, sola 
immobilis et irrefonnabilis credendi, scilicet in unicum Detim omnipotentem, mund 
conditorem, et Filium ejus Jesum Christum, natum ex viigine Maiia, cmcifixum sub 
Fondo Pilato, tertia die resuscitatum a mortuis, receptum in crelis, sedentem nunc ad 
dexteram Patris, ventunim judicare vivos et mortuos, per eamis eiiam resurrectioiKmK 
(De veland. virg. I). Qua de re arbitramur dicendum vel aliquem librarium ilk 
verba "per camis resurrectionema hie adjecisse, vel potius prEescriptam a Testamento 
disciplinam de non revelanda resurrectione camis nisi jam baptizatis fuisse tempore 
Tertulliani reformatam. 



5. DE UNCTIONE, MANUS MPOSITIONE ET CONSIGNATIONE. 2 I9 

eucharistico , quod pro sacro chrismate habebatur, non esse consigna- 
tionem seu sacramentum confirmationis, turn quia ea per presbyterum, 
mulieribus autem per viduas fit, turn quia formula, quae profertur ad 
unctionem, non praesefert significationem formae sacramenti, turn deni- 
que, quia datur alia unctio per episcopum conjuncta cum forma, quae 
re vera constituit sacramentum confirmationis, ut melius mox patebit 
ex dicendis. Postremo ista unctio per presbyterum videtur fieri in 
corpore baptizati, quum ilia, quae ab episcopo perficitur, fiat in fronte. 

Quoad secundum ritum, nempe manus impositionem episcopi super 
baptizatos, haec tradit Testamentum: Post baptismum (et unctionem 
per presbyterum) omnes conveniunt in ecclesiamy ubi episcopus manum 
eis imponens profert super eos (collective) invocationem Spiritus sancti: 
Domine Deus, qui per dilectum Filium tuum etc. In qua invocatione 

inter cetera ait: (Domine) qui dignos fedsti hosce famulos tuos 

per Christum tuum^ ut merer entur remissionem peccatorum per lavacrum 
regenerationis . . . dignos illos faCy ut per philanthropiam tuam implean- 
tur Spiritu sanctOy cum iisdem concedis gratiam tuam ut Tibi verejuxta 
placitum tuumy DeuSy serviant et adimpleant sancte prcBcepta tua etc. 

Nemo non videt omnimodam conformitatem hujus ritus conferendi 
Spiritum sanctum per impositionem manus episcopi cum iis, quae 
habentur hoc de sacramento in Act. apost. c. VIII 12 — 17, et XIX, 5. 6. 
Tertullianus quoque post unctionem, de qua supra, commemorat manus 
impositionem sanctique Spiritus advocationem : (nEgressiy ait, de lavacro 
perungimur benedicta unctione . . . dehinc manus imponitur per bene- 
dictionem advocans et invocans Spiritum sanctumn, (De baptism. 7, 8), 

Tertium deinde ritum, nempe consignationem seu unctionem per 
episcopum connectit Testamentum cum memorata Spiritus sancti coUa- 
tione. Post invocationem enim Spiritus sancti, et non interposito re- 
sponso (iAmeny>y ait: (uSimili modo fundens (episcopus) oleum (eucha- 
risticum) manumque capiti (baptizati) imponens dicit: Ungendo te ungo in 

28* 



220 DISSERTATIO VIL 

Deo omnipotentey in Christo Jesu ^ in Spiriiu sancto, ut sis operarius 
habens /idem perfectam et vets ipsi gratumn. Dein subdit: ^Et cansig- 
nans eum in fronte pa4:em dat ipsi dicens: Deus humilium sit tecum, 
Et signatus respondet dicens: Et cum spiritu tuoio. Habetur hie con- 
juncta cum coUatione Spiritus sancti consignatio per episcopum oleo 
eucharistico cum forma, qua apte exprimitur sacramenti confinnationis 
effectus. Etiam Tertullianus ritum consignationis denotat (in libro de 
resurrectione camis 8), ubi praeter unctionem (per presbyterum) et 
manus impositionem commemorat signationemy quamvis illam ante et 
non post manus impositionem collocet. cc Caro^ ait, abhdtur^ ut atunta 
emaculetur; caro ungitur, ut anima consecretur; caro signature ut et 
anima muniatur; caro manus impositione adumbratur^ ut et anima 
spiritu illuminetury). Et idem Tertullianus videtur alludere ad pacis 
dandle caeremoniam (in lib. de baptism. 8), ubi, commemorata pace 
concessa mundo post diluvium, ait: (nEadem dispositions spiritalis effectus 
terrcBy id est carni nostra^ emergenti de lavacro^ post Vetera delicta^ 
columba sancti Spiritus advolat, percent Dei afferensji. 

Haec paulo fusius visum est pertractare, non solum ad illustran- 
dum luculentum et perantiquum testimonium, quod documentum nostrum 
suppeditat de sacramento confirmationis, sed etiam ut inde innotescat 
romanam ecclesiam traditum a Testamento pristinum ritum, quoad sim- 
plicem unctionem, manus impositionem et consignationem oleo sacro 
hodiemam in diem prae ceteris ecclesiis retinuisse. 

6°. De impositione vestis albce et de prima communione. 

Quamvis in documento nostro disertis verbis non praescribatur 
oportere, ut neophyti ex aquis ascendentes induantur vestes albas, 
tamen ibidem non desunt indicia, quae satis clare innuunt talem fuisse 
usum. Nam ubi describitur ritus, quo neophyti pretiosum sanguinem 
ex calice sumere debent, dicitur: (a A Ibis indutos suscipientes ab invicem 



6. DE IMPOSITIONE VESTIS ALBiE ET DE PRIMA COMMUNIONE. 221 

calicem alleluja dicere debere». Aliunde notum est innumera occurrere 
testimonia veterum de ejusmodi usu. 

Neophyti post consignationem introducuntur(0 in ecclesiam, ut una 
cum reliquis fidelibus orent adsistantque celebrationi liturgiae missae, cujus 
participes fiunt per susceptionem eucharistiae sub utraque specie (0. 
Monet autem auctor noster quemvis baptizatorum debere in accedendo 
ad baptismum suscipiendum ilia nocte secum habere unum panem ad 
oblationem eucharisticam. Animadvertendum porro est in Testamento 
nullam mentionem occurrere potus lactis et melHs(0, post eucharisticam 
communionem praebendi baptizatis, quem usum jam Tertullianus com- 
memorat (adv. Marcion. I, 14) testanturque antiqua ritualia ecclesise 
latinse et ecclesise alexandrinae Coptorum (V, Denzinger ritus orienta- 
lium Tom. I pag. 221 in not) et Aethiopum (Ibid. pag. 232). Videtur 
ille usus fuisse vel ab initio specialis ecclesise romanse et alexandrinae. 

Baptizatis, post susceptam eucharistiam, vehementer inculcatur, ut 
operibus bonis insistant, et tandem iisdem revelatur dogma de resurrec- 
tione corporunty quod gravibus verbis Testamentum admonet ante hanc 
horam illis debuisse celari. 

Expleta, media jam nocte, ilia solemnitate, permanent neophyti 
usque ad ortum diei in ecclesia, ubi, curante episcopo, cibum sumunt 
et post quietem captam orationi vacant. 

(0 S. Ephraem sic celebrat neophytonim admissionem in coetum fidelium: 

{•^^o^iujj vyv^ ^^o^^i^ .^icu» isA poo ^^ pQ .v^icui nTn\ t<icui 

«Oves veteres, ait, quae intus sunt, festinant ad osculandos agnos novos superadditos. 
Albi induti sunt albis^ intus et foris (albi sunt): alba sunt corpora vestra, alba et 
indumenta^ Op. s. Ephr. edit Lamy torn. I pag. 60. 

(') Tertull. (de resurrect camis 8). 

(^) S. Ephraem excludit hujusmodi usum, ubi in quodam hymno de baptismo dicit: 
«Cum ille uterus (fons bapdsmalis) genuerit, altare lactat et nutrit O natos! qui cito 
pro lacte sugendo, manducant panem perfectum». 



11 



Mi 



/-v 



INDEX. 

Pag. 

DEDICATIO Ill 

PRiEFATIO ••.... V 

PROLEGOMENA VII 

Capita 

I. Descriptio codicum, unde «Testamentum Domini nostri» editur . . DC 
II. De titulo et argumento operis; de auctore cui tribuitur; de lingua, 
qua scriptum fuerit; de ejus interprete syriaco; necnon de ipsius 

versionibus coptica, aethiopica, arabica et latina Xli 

ni. Testimonia Veterum de Testamento xv 

IV. Relatio quae intercedit inter Testamentum et inter Canones ecclesiasti- 

cos, lib. Vin Const. A. et Canones Hippolyti xvni 

A) Expenduntur Canones ecclesiastici, collatione instituta inter 
eosdem et Testamentum xxi 

B) Expenditur 1. VIII C. A. et comparatur cum libello Canonum 
ecclesiasticorum XXXI 

C) Perpenduntur Canones Hippolyti xxxv 

V. JEtas auctoris Testamenti definitur XLI 

VI. Fides auctoris Testamenti XLVm 

A) De mysterio Trinitatis ib. 

B) De mysterio Incarnationis XLIX 

C) Quoad historiam evangelicam L 

D) De hierarchia caelesti ib. 

Vn. Patria auctoris Testamenti Li 

Liber primus. 

Testamentum seu Verba, quce Dominus noster ex mortuis resurgens 

dixit suis ApostoUs, 

PROLOGUS 3 

Capita 

I — XrV. De fine mundi et eventibus ilium renuntiantibus et de adventu 

Antichristi ipsiusque signis 5 — 19 

XV. De canone Ecclesiae constituendae 19 

XVI. De Marthae Mariae et Salome interrogatione ib. 

XVn. De observandis praescriptis Testamenti 21 

XVin. De revelandis tantum eis qui perfectiores sunt ib. 

XIX. De constitutione Ecdesiae 23 

XX. De electione episcopi 27 




224 INDEX. 

Capita Pag. 

XXI. De ordinatione episcopi 27 

XXII. De muneribus quae incumbunt episcopo . . . . 33 

XXni. De oblatione sacrificii missae 35 

XXIV. De consecratione olei infirmorum 49 

XXV. De consecratione aquae ib. 

XXVI. De laudatione ad auroram 51 

XXVn. De lectionibus sacris et homilia 59 

XXVin. De instructione mystagogica ib. 

XXIX. De electione presbyteri 6*j 

XXX. De ordinatione presbyteri 69 

XXXI. De iis quae incumbunt presbytero 71 

XXXn. De oratione presbyteri yy 

XXXIII. De electione diaconi 79 

XXXIV. De iis quae incumbunt diacono 81 

XXXV. Proclamationes diaconi 83 

XXXVI. De officiis diaconi in conventu sacro 89 

XXX Vn. De officio diaconi quoad delinquentes 91 

XXXVIII. De ordinatione diaconi ib. 

XXXIX. De Confessoribus 93 

XL. De viduis 95 

XLI. De ordinatione viduae 99 

XLII. De iis quae incumbunt viduae loi 

XLin. De oratione viduae ib. 

XLIV. De hypodiaconis 105 

XLV. De lectore ib. 

XLVI. De virginibus 107 

XL VII. De charismate 109 

Liber secundus. 

Prcecepta, cmiones et statuia, quce Dojnimis Noster Jesus Christus 

prcescripsit circa ordinem baptizandorum, 

I. De accedentibus ad audiendum verbum ill 

II. De admittendis in catechumenatum vel ab eo rejiciendis .... 115 

ni. De catechumenatu 117 

IV. De missa catechumenorum ib. 

V. De oratione super catechumenos 119 

VI. De electis ib. 

VII. De exorcizandis electis 121 

Vin. De baptismo solemni 127 

IX. De consignatione baptizatorum 131 

X. De communione iisdem danda ib. 

XL De hebdomada Paschae 133 

XII. De Pentecostes diebus 135 

Xin. De agapibus • ib. 



INDEX. 225 

Capita Pag. 

XIV. De piimitiis 137 

XV. De eleemosynis ib. 

XVI. De benedictione fructuum 139 

XVn. De conviviis ib. 

XVm. De ultimis duobus diebus paschae ib. 

XIX. De nocte sabbati paschae 141 

XX. De solemnitate paschae ib. 

XXI. De aegrotis 143 

XXII. De psalmodia ib. 

XXin. De sepeliendis egenis et peregrinis ib. 

XXIV. De horis orationis 145 

XXV. De promissa salute adimplentibus praecepta 147 

XXVI. Adhortatio de tradendo Testamento gentibus ib. 

XXVII. Conclusio ib. 

DiSSERTATIONES. 

I. De descriptione ecclesiae 153 

II. De hierarchia ecclesiastica 156 

1. De episcopo instituendo ib. 

2. De presbytero 160 

3. De diacono 161 

4. De viduis, diaconissis, presbyteris feminis et de virginibus ... 163 

5. De clericis inferioribus 168 

in. De liturgia missae 169 

1. Missa catechumenorum » 170 

2. Oratio fidelium 175 

3. Concio'mystagogica 178 

4. Ordo a clero servandus in celebratione liturgiae 180 

5. Dispositio oblatorum super altare et osculum pads 181 

6. Praeiatio orationis eucharisticae 183 

7. Oratio eucharistica 185 

8. Antecommunio 195 

9. Communio 197 

10. Postconununio 199 

rV. De diebus liturgicis et de festis ib. 

1. De epiphania 200 

2. De pascha . 201 

3. De pentecoste 203 

V. De diebus jejunii 204 

VI. De oratione privata et publica 206 

Vn. De baptismo 209 

De catechumenatu » 210 

De electis seu competentibus .211 

De ritu baptismi 214 



Rahmani, Testamentum D. N. J. X. 29 



INDEX ANALYTICUS RERUM ORDINE ALPHABETICO. 



Abrenuntiationes in baptismo xxviil. 

129. 215. 
Abstinentia a came et vino praescripta 

episcopo 35; praesb3^ero 75. 
Accedentes ad audiendum verbumXXVll. 

1 1 1. 210. — Quinam admittendi in ca- 

techumenatum et quinam rejiciendi 

XX vn. xxxm. xxxvn. in— 117. — 

Admissorum instructio XXIV. XXVII. 

35. 75. III. 113. 117. 210 et seq. 
Acolytfii XLiv. 
Adolescentulae 109. 117. 
i£des dominica 27. 71. Vide Ecclesia. 
iEdes baptisterii 23. 25. 155. 
i£des catechumenorum 23. 
iEdes ecclesiae adnexae 27. Vid. Con- 

clavia. 
i£des exorcizandorum 23. 
iEgroti visitandi XXX. 75. 81. 97. 143. 
Agapes XXIX. XL seq. 79. 200. Vid, 

Coena, Convivium. 
Agnus Dei formula in liturgia romana 197. 
Altare 25; ejus consecratio 156; ejus- 

dem velum 25. 35. 154. 180. 
Ambon 155. Vid, locus legendi sacram 

scripturam. 
Antecommunio 45. 47. 195 — 197. 
Antechristus 13. 14. 15. 
Apocalypsis Petri 9. 
Aqua benedicta xxv. xxxni. 49. 
Aquae baptismalis benedictioxxvm. 210. 
Aquae baptismi fluentes 127. 210. 
Ascensionis Domini festum XXXIV. 203. 
Ascetae 137. 145. 167. 207. 



Ascetismus 167. 
Athanasius (S.) citatus 184. 
Augustinus (S.) citatus 194. 213. 

B 

Baptismum XXVin. 121. 126. 204 seq. 
214. — Baptismum infantium 127. — 
Ritus conferendi baptismi, solemnis 
121 — 131. 214 — 218. — Minister bap- 
tismi episcopus aut presbyter 127. 
et in necessitate diaconus 135. 

Baptismi Domini festum 200. 

Baptisterii aedes. Vid. ^Edes. 

Baptisterii velum 25. 156. 

Bar-Kepha 177. 

Bar-Sabtha 192. 

Bar-Salibi 177. 



Cadaver unguento condiendum 143. 
Calix oblationis XXX. 33. 35. 75. 131. 

133- 135- 
Canones Apostolorum xi. 

Canonum ecclesiasticorum liber primus 
X. 157. 166. 

Canonum ecclesiasticorum liber sectmdus 
XVI. XIX. XX. XXI seq. eorundem 
versio coptica XXI. Versio antiqua 
latina xxn. xxin seq. xxv. xxix. 
Ipsorum canonum ex Testamento 
emanatio xix. xx. xxn. xxxi. Auctoris 
ejus libri aetas XX; patria xxn. 

Canones Hippolyti XXXV; eorum deri- 
vatio XIX. Perpenduntur, XXXV— XLI; 
ipsorum innacurata digestio XXXV — 



INDEX ANALYTICUS RERUM ORDINE ALPHABETICO. 



227 



XXXVI. xxxvin. XXXIX. xl. xli. 

Ejusdem libri recens aetasXXXVll— XLI. 
Cantica 25. 55. loi. 135. 208. 
Karaorpoiia 154. 
Catechumenatus xxxra. xxxviii. 117. 

119. 210— 211. Definitum tempus 

catechumenatui aliquando coarctatur 

117. 119. 211. 
Catechumeni et Catechumenae 35. 37. 

59. 81. 87. 115. 117. 135. 141. 147. 

162. 175. 211. Vid. Accedentes ad 

audiendum verbum. 

Catechumenus apprehensus et interfec- 

tus propter fidem 119. 211. 
Catechumenorum aedes 23. 155; quo 

ordine sacro conventui et lectionibus 

ibi adsistere iidem debent 117. 211. 
Catechumenorum Missa 35. 59. 117. 

170—175. 211. 
Charismata x. XXVI. XXXVIII. XLVII. 

37. 45. 69. 109. 180. 189. 197. 
Cherubicon (ritus in celebranda liturgia) 

177. 
Chori caelestes LI. 41. 61. 121. 125. 147. 
Chrisma sacrum solb oleo confectum 215. 
Clerici inferiores XLIV. 168. 
Clerus 47. 51. 81. 93. 
Coelibes vid, Virgines. 
Ccelibes vel vidui unius uxoris eligendi 

in episcopos 27. I56seq.; in presby- 

teros 1 60; in diaconos 79. 161. 
Coelibatus statu s perfectionis 1 07. 1 45 . 1 67. 
Coemeterium XXX. 143. 144. 
Ccena XXIX. 135 — 147. Vid. Convi- 

vium. Vid. Agapes. 
Commemorationes in liturgia 25. 45. 
Communio 47. 133. 197 — 199. Vid. 

Eucharistia. 
Conclavia episcopi, presbyterorum, dia- 

conorum et viduarum in atrio eccle- 

siae 27. 156. 163. 
Confessores xxvi. xxxiil. 93. 95. — 

Obtinebant honores cleri, minime vero 

potestatem ordinis XXXVII, 93. 



Constitutionum apostolicarum liber oc- 

tavus XL 
C. A. VII et vni idem redactor xxxiv. — 

C. A. lib. vm emanatio xix. xxxi— 

XXXIV. 

Continentia XXVII. 113. 210. 
Conventus sacer XLVI. 5 1 seq. JJ seq. 

79. 89seq.; laudatio 127. 131. 135. 139. 
Convivium XXIX. 135 — 137. 141. Vid, 

Agapes. Ccena. 
Cornelius Papa citatus XLIV. 
Crux uti mysterium arcanum XLV. 63. 
Cyprianus (S.) citatus XLH. 158. 184. 



D 



Defuncti xxx. 81. 83. 87. 137. 143. 

Delinquentes in ecclesia XV. 81. 

Diaconatus 93. 

Diaconicon 23. 155. 

Diaconissa. Diaconissae xxxil. XLin. 27. 

37. 47. 87. 91. 143. 165. 166. 181. 198. 
Diaconus. Diaconi 27. 37. 45. 47. 51. 

56. 59. 75. 83. 85. 87. 89. 97. 121. 125. 

127. 129. 131. 133. 139. 141. 143. 156. 

170. 180. 197. Vid, Proto-diaconus. 
Diaconi electio 79. 161 ; dotes requisitae 

in eligendo in diaconum 79. 161 ; 

ejusdem institutio xxv. xxxn. 91 seq. 

161 seq.; munera et oflficia quae ei 

incumbunt 81. 89 seq. 162. 163. Vid, 

Baptismi minister; Vid, Eucharistiae 

distribuendae minister. 
Diaconi Proclamationes. Vid. Procla- 

mationes. 
Diaconi vestis alba cum orario 83. 
Didascalia XVIL 153. 166; ejus antiqua 

versio latina xxn. 
Dies dominica XXXVI. 27. 33. 35. 6t. 

81. 97. lOi. 105. 135. 157. 164. 200. 
Dies festi XXXIV. XLvn. 
Dies liturgici 199. 203. Vid, Dies do- 
minica. Sabbatum. Dies jejunii. Epi- 

phania. Pascha. Pentecostes. 

29 > 



228 



INDEX ANALYTICUS RERUM ORDINE ALPHABETICXD. 



Doctores catechumenorum vel praecep- 

tores III. 117. 121. 
Domus dominica. Vid. JEjA^s dominica. 



Ecclesia aethiopica XVIII. 

Ecclesia Alexandrina Coptorum XVII seq. 

Ecclesia Antiochena Syrorum xvii. 

Ecclesiae romanx ritus quoad Sacra- 
mentum confirmationis 220. 

Ecclesiac aedificii descriptio 23 seq. 153 
— 156. 

Ecclesia constituenda 19. 21. 

Ecclesiae benedictio seu consecratio 156. 

Electi ad baptismum seu competentes 
XXVII seq. XXXDC. 119. 121. 211 seq. 

Energumenus xxxi. 59. 174. Vid, Ob- 
sessus a daemone. 

Ephraem (S.) citatus 156. 199. 203. 

Epiclesis 43. 188. 

Epiphania XLVl. 67. loi. 200. 

Episcopus 37. 47. 51. 59. 71. 81. 85. 87. 
89. 91. III. 113. 117. 119. 125. 129. 
131. 135. 137. 139. 141. 143. 145. 156. 
180. 181. F/i/. Praepositus, Pastor — 
Episcopi electio 27. 156; dotes re- 
quisite in ebgendo 27. 156; ejus or- 
dinatio seu institutio XXII seq. XXXI. 
XXXVI. XLUseq. 27—33. 157—158; 
munera et officia quae ei incumbunt 
33-35. 158 seq. 

Episcopi aedes in atrio ecclesiae 27, 

Episcopi thronus in sanctuario 25. 

Episcopum et presbyterum inter dis- 
crimen XXVI. xxxvn. 

Eucharistiae oblatio 35 seq. 61. 67. 131. 

135. 
Eucharistiae quotidiana sumptioxxx. 147. 

Eucharistiae oratio super oblationem 

39—45- 
Eucharistia nova esca 141. 201 ; danda 

recens baptizatis xxvm seq. 133. 221; 

deferenda ad decumbentes 141 seq. 

201. — Verba dicenda in eucharistia 



distribuenda xxix. XUX. 133. 

Eucharistiae distribuendae min 

XXIX. XL. XLi. XLVi seq. 133. 

162. 198. 
Eulogiae xxix. xxxm. 141. 201. 
Evangelium 23. 59. 63. 1 1 7. 1 2 1 . 16 1 . 
Evangelii codex 158. 
Exorcismus 121. 125. 213. 214 sec 
Exorcista xxxm. xuv. 
Exorcizandorum aedes 23. 



Feria vhebdomadae paschae 121.135.: 
Feria vi paschae 121. 139. 143. 
Festum celebrandum post institu 

episcopum 33. 
Filii Dei praedicata XLLX. 39. 41. 51 

57. 61. 
Finis mundi 4 — 17. 
Flabella 133. 162. 180. 



Gazophylacium 25. 155. 
Genuflectio interdicta per penteco! 
135. 203. 

H 

Hierarchia caelestis. Vid, Chori caeles 
Homilia in liturgia 59. 170. 172. 
Hospitium peregrinorum 27, 83. 16 
Hymnus doxologicus (Sanctus) in 

turgia XLVl. 184 seq. 
Hymnus qui decantatur ad commui 

nem in liturgia 199. 
Hypodiaconus. Hypodiaconi 37. 47. 

87. 89. 139. 168. 180. — Ejus dc 

et institutio xxxn. xxxvii seq. XL 

XLV. 105. 

I 

Ignatius Antiochenus (S.) citatus XL^ 

165. 
Illuminati XXXI. 174. 



I , 



/' 



INDEX ANALYTICUS RERUM ORDINE ALPHABETICO. 



229 



Immersio in baptismo 129. 216. 218. 

Impositio manus super consecrandum 
in episcopum XLII. 27. 29. 157 seq j 
super ordinandum in presbyterum 
69. 160; super ordinandum in dia- 
conum 91. 162. 

Impositio manus super catechumenos 
xxvn. 119. 121. 141. 191 ; super 
electos seu competentes 121 ; super 
recens baptizatos xxvui. XL. 131. 219. 

Impositio manus super panes oblationis 
eucharistiae 37. 

Incamationis mysterium occultatum an- 
gelis xux. 61. 178; ignoratum a 
daemonibus xux. 61. 178. 

Infantium baptisma 127. 216. 

Institutiones Eucharistiae Verba 41 seq. 
in liturgia Maronitica diriguntur ad 
Filium 193; desunt in liturgia Nesto- 
rianorum 193. 

Insufilatio in baptizandos 127. 215. 

Invocatio Spiritus Sancti in liturgia. 
Vid, Epiclesis. 

Invocatio Spiritus Sancti super recens 
baptizatos 131. 219. 

J 

Jacobi (S.) liturgia. Vid, Liturgia. 
Jacobus Edessenus xiv. xvii. 193. 
Jejunium praescriptum episcopo 33 seq. ; 

presbytero 71. 75. 
Jejunii dies quinam 35. 204. 205. 
Jejunium quadragesimale XL. 205. 
Jejunium paschae. Vid, Paschae jejunium. 
Jejunium prohibitum per pentecosten 

135- 203. 
Jejunium ante suscipiendam Eucharistiam 

141. 147. 
Justinus M. (S.) citatus 170. 172. 186. 



Laudatio publica ad auroram diebus 
liturgids 51. 207. 208; ejusdem 
textus 51. 59. 89. 



Laudatio presbyteri quotidiana ad auro- 
ram 77. 209; ejusdem textus yy .79. 
Laudationis presbyterorum quotidianae 

media nocte textus 79. 
Laudationis viduae canonical ad mediam 

noctem textus 10 1 seq. 
Laudationis viduae canonicae ad auroram 

textus 103 seq. 
Lavacrum corporis 47. loi. 121. 213. 
Lectiones sacrae 25. 35. 59. iii. 135. 

139. 141. 170. 171. 
Lectionarium 105. 
Lector 59. 105. 170. 180; ipsius in- 

stitutio XXVI. xxxm. xxxvn. xliv. 

XLV. 105. 168; dotes in eo requi- 

sitae lOS; ipsius officia2S. 139. 168 seq. 
Lectores 37. 47. 83. 87. 
Liber vivorum et mortuorum in liturgia 

177. 178. 
Litania diaconalis in liturgia XXXIL 85. 

175 seq. 177. Vid. Proclamationes 

diaconales. 
Liturgia missae XXV. 89. 161. Vid, 

Eucharistiae oblatio. — Liturgia missae 

illustratur collatione instituta inter 

omnes ecclesiarum formulas 169—199. 
Liturgiarum omnium distributio in 

classes 190 — 191. 
Liturgia lib. II Constit. Apost. 170. 171. 

172. 174. 176. 180. 181. 182. 183.XXXL 

XXXII. 
Liturgia lib. VIII Const. Apost. 170. 

171. 172. 176. 181. 182. 183. 184. 

185. 186. 188. 191. 196. 198. 
Liturgia aethiopica 172. 176. 182. 184. 

185. 186. 196. 198. 
Liturgia armena 171. 174. 182. 183. 

184. 196. 
Liturgia byzantina seu graeca 171. 174. 

182. 183. 184. 191. 196. 
Liturgia chaldaica 171. 175. 177. 182. 

183. 184. 196. 

Liturgia coptica 172. 175. 182. 183. 

184. 191. 193 seq. 196. 



230 



INDEX ANALVTICtrS RERUM ORDINE ALPHABETICO. 



Liturgia Maronitica 171. 175. 177. 182. 

184. 191 seq. 192. 193. igG. 
Liturgia Komana 172. 174. 182. 184. 

194 seq. 197. 
Liturgia Syriaca 171. 175. 177. 182. 

183. 184. 192. 193 seq. 196. 
Locus legcndi Sacras Scripturas in ec- 

clesia 25. 154. 155. yid. Ambon. 
Initio manuum ante orationem xxx. 145. 
Lucerna accendenda in ecclesia XU. 

135. 200. 
Luminaria in ecclesia 25. 154. 162. 



Matrimonium 113. 117. 210. 

Mulier menstrua 47. 121. Mulier vim 

piissa 91. 
Mulicres in ecclesia 117. 119. — Caput 

operiant crincsque tegant 109. 117. 

Sint sine ornatu etc. 119. Quo or- 

dine discedunt ab ecclesia 141. 
Mystagogica instnictio 59. 161. 178. — 

ejus textus 59—67, 



Oblatio cucharistica. / 'id. Eucharistia. 
Oblationes ad eucliaristiam 25. 37. 

127. iSi. 
Oblatio panis et calicis feria v hebdo- 

mada: paschx 135. 200. 
Obsessus a da;mone 113. 121. 125, 

Vid. Energumeni. 
Octateuchus x seq. 
Officii divini prisca forma 209. 
Olei infirmorum benedictio xxxill, 49. 
Oleum dictum eucharisticum 127. 129. 

131. 215. 218. 
Oleum exorcismi 127. 129. 215. 
Orarium diaconi 83. 
Oratio dominica in liturgia XXXII. 196. 
Oratio eucharistica in liturgia 39 seq. 

185. 195. 
Oratio fidelium in liturgia 175 — 178. 
Orationis privatffi horx praescripta; 



episcopo XXXIV. 33. 206; presby- 
tero XXXIV. 71. ^$. 206; diacono 
XXXIV. 91 ; viduis canonids 95. 97. 
loi. 103; laicis XXX. XXXIV. 145. 206. 

Oratio publica 51. 209. yid. Laudatio. 

Osculum pads in lihii^ 37. 181. 183. 
Inter catechumenos 117. Osculum 
pacis dandum novo jnstituto piesby- 
tero 71. Osculum pacts dandum re- 
cens baptizatis 131. 

Ostiarii XLiv. 181. 



Panis ad eucharistiam. Vid, Oblationes. 
Panis exorcizatus XXIX; panis puigatus 

orattone XLI. 
i Paschse dies xxviii. XXXIV. 6/. 101. 
i 139. 201. 203. 

I PasdiK jej'unium xxvin. XXX. XLIV. 1 21. 
' I3S' '43' 204. 314; reductum pro 

aegrotis ad unam diem 143. 214. 
I Pastor 62. 95. 1 19. 209. Vid. Episcopus. 
j Fentecostes 67. loi. 135. 203. 
Peregrinatio Silvia: citatur 172. 211. 
Plinius dtatur XLVl, 
Pcenitentes xxxi. XLiii. 91. 174. 
Pcenitentiam agentes XV, 81. 91. 
Porticus in ecclesia 25. 154. 
riaCTO(popia 25. 
Post-Communio 47 seq, 199. 
Potus lactis et mellis in ritu baptismi 

XXVIII. 221. 
Fra^fatio in liturgia 39. 183 seq. 
Propositus in ecclesia 14. 19. 21. y/'tf. 

Episcopus. 
Presbyter. Presbyteri 37. 47. 51. 55. 59. 

71. 83. 85. 91. 99, 127. 129. 133. 

U7- 143- 156- 170. 180. 181. 197 

Electio presbyteri et dotes ejus 67. 

160. dotes requisite in eo; ipsius 

institutio xxv. xxxu. xxxvi. 69. 160; 

munera et officia qu£ ei incumbunt 

71. 73. 7S. 161. 



INDEX ANALYTICUS RERUM ORDINE ALPHABETICO. 



231 



Presbyterum et episcopum inter discri- 

men xxvL xxxvn. 
Presbyterorum subsellia. Vid. Subsellia. 
Presbyteratus 85. 93. 
Presbyterae 87. 141. 166. 202. 
Primitiae 137. 139. 
Prophetarum numerus L. 23. 
Prophetica verba 69. 70. 71. 209. 
Prodamationes diaconi 37 etc. 83. 87. 

89 seq. 167. Vid. Litania diaconalis. 
Proto-diaconus 25. 27. 155. 
Psalmus 33"' canendus in liturgia ad 

communionem 199. 
Psalmodia 25. 55. lOi. 135. 208. 
Psalmista 83. 107. 
Pseudo-Cyprianus XV. 
Pseudo-Irenaeus xvi. 
PseudoHippolytus. Vid, Canones Hip- 

polyti. 
Pueruli psallentes 55. 135. 143. 208. 

Q 

Quadraginta paschae 127. 205. 212. 

R 

Recens baptizati 47. 129. 131. 141. 
Resurrectionis carnis dogma xxix. XL. 
21. 133. 180. 217. 221. 



Sabbati dies liturgica xxxvi. XL. 35. 6y. 

lOI. 2CX}. 

Sabbatum Paschae 121. 139. 201. 
Sacrificium Missa^. Vid. oblatio Eucha- 

ristica. 
Severus Antiochenus citatus XVI. 
Signatio neo-baptizatorum xxvm. XL. 

219 seqq. 
Submissionis Deo formula in baptismo 

129. 216. 
Subsellia presbyterorum in sanctuario 

25. 67. 154. 



SufTocatum 139. 

Symbolum fidei sub forma interrogativa 
XL. XLV. 129. 217 seq. 

T 

Tertullianus citatus XLvn. 165. 215. 216. 

217. 218. 220. 
Testamentum Jesu-Christi xn. XXIII. 

3. 21. 147. 149. — Compilatoris ejus 

aetas XLL XLVin. — Fides XLVin. — 

Patria XI. — Veterum de eo testimonia 

XV. xvin. 
Testamenti textus originalis et versio- 

nes XI. XIV. 15. 
Testamenti editi codices describuntur 

IX — xn. 
Trinitas XLvm. 43. 
Thronus episcopi in sanctuario 25. 

U 

Unctio catechumenorum 129. 215. 
Unctio baptizatorum per presbyterum 

129. 218; per episcopum xxvin. 

XL. 131. 219. 220. 

V 

Vestis recens baptizatorum 220 seq. 

Viduae habentes praecedentiam xxx. 
XLm. 26. 37. 47. 83. 119. 129. 141. 
156. 163 seq. 197. 207. Viduae 
electio et benedictio seu consecratio 
95. 99. 163. — Dotes viduae et mu- 
nera 95. 99. loi. 163. 165. 

Virgines (mares et feminae) xxvi. xxxm. 
xxxvm. 97. lOL 107. 109. 117. 141. 
164. 167. 207. Virginitatem voventes 
vel cupientes 117. 127. 137. 216. 
Vid. Ccelibes. 

Virgines psallentes in ecclesia 55.143. 208. 

Virorum locus in ecclesia 117. 

Y 

Yahia Tagritensis 159. 



I ■ 



'I 
,1 

I 



■l 




1 



il 



'I 






r il 



i- 







1 









^^^^^^^^l^ffilfll 1 


L^ ^^^1 


■ 


1 1 




TESIAMENTOM Domini. Syriac. 599 
1899- Ignatius. T3ll8.2 

Teetamentuffl Domini noatri Syr 
Jeau Christi. I699I 





J 


1 

1 


r 


••7 






^ 


^" ^^ I 


I 


''- -r 


^ ,. -"•'^w^' ' j 


r 


h" 


-■^- 1 


^ 


kuj^^ 


b' . ( 1